Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Blaðsíða 15

Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Blaðsíða 15
nútíð á sama stað og annað hefur þátíð eða öfugt, stundum kann að mega kom- ast að frumtextanum, en langoftast alls ekki, og hvað er þá til bjargar? Vita- skuld sýna vanalegar útgáfur engan vafa, útgefendur urðu að velja um les- Oaátt, en hér duga í raun og sannleika ekki aðrar útgáfur en þær, sem sýna íhvenær algerðar styttingar eru og hafa Æullkominn orðamun. Eða þá handritin sjálf. Jakob Benediktsson gerir talna- skrá yfir nokkrar sögur, þær eru alveg ólikar þeim sem Ulrike Sprenger hafði búi'ð tiL v JL msar rannsóknir hafa verið gerð- arar á samtali í ísle.ndingasögum. T.d. nia nefna rit eftir M. Jeffrey: The dis- course in seven Icelandic sagas, 1934; 3L Netter: Die direkte Rede in den Is- landersagas, 1935. Að svo komnu máli virðist ekki unnt að hafa skrár um lengd eamtals f sögum til tímasetningar, þó að ýmislegt forvitnilegt komi þar í ljós. ÍEftirtektarvert er, að Ludwig Werner gerir í bók sinni „Untersuohungen iiber den Entwicklungsgang und Funktion öes Dialogs in der islandischen Saga“ ♦1933), greinarmun á tvenns konar til- gangi samtals í mannlýsingum. Önnur tegund samtals gefur hlutlœga mynd eöguhetju með þvti að lýsa því sem sjá *há, og í raun og sannleika er sýnt, án þess að nokkur afstaða sé tekin til þess. Jlinn frásagnarliátturinn notar samtöl ttii umíhugsunar og þannig er huglægum ©kilningi lýst rækilega. Fyrri tegundin, eem tíðikast í Heiðarvígasögu og Drop- daugarsögu, segir hann sé eldri; hin komi thd. fram í Bjarnar sögu Hítdælakappa, SLaxdælasögu, Hrafnkelssögu, Gunn- laugssögu o. fL En þó að önnur teg- undin sé eldri í eðli sínu, sé hér að ræða «tm tvær bókmenntastefnur sem gerist eamtímis, og virðist hann telja, a'ð ekki se unnt að iímasetja sögurnar eftir þessu. Ef til vill er þetta mál þó vert nákvæmari athugunar. E itt aðaleinkenni klassískra ís- lendingasagna er hin episk-dramatiska listræna sýnd þeirra. Það er engu líkara en lesandi eða áheyrandi sjái atburðina sjálfur, þar sé enginn höfundur, enginn milli atburða og lesenda. Þetta er eins og skúli Thorlacius komst að orði endur fyrir löngu um list Njáls- sögu: „Stíll Njálu er vissulega gæddur svo mikilli fegurð og þrótti, að fáar eða eng- ar íslenzkar fornsögur standa henni jafn fætis. Þetta sýnir að höfundur hennar hefur ekki aðeins verið lærður og vel orði farinn, heldur og snillingur og furðulegur listama'ður í lýsingum manna, svo sem lifandi væru, þvi að hann kann svo vel skil á, hvað við á um hverja persónu, að orðin hæfa öld- ungis eðli og skapi þess sem talar. Stíll- inn er svo lipur og fer svo vel að efni, að lesandanum er sem hann sé viðstadd- ur og hlýði á samtal manna. Yfir frá- sögnunum er sá glæsibragur, sem gerir þær þó ekki óeðlilegar, blandinn gaman- semi en tempraður af viðfeldinni al- vöru, að lesandinn veit ekki hvað af þessu hann skuli mest undrast". Síðan er klykkt út með orðum Shums: „A'ð . stíl er hann jafn Snorra, að frásagnar- list fremri“. Nú er Njálssaga sjálfsagt mesta lista- verk meðal íslendingasagna, en sömu aðferðir í frásögn koma yfirleitt fram í öðrum klassískum sögum, þó að oft sé á lægra stigi. Aðeins sjaldan leyfa reglur þess- ara sagna höfundi að brjóta móti hinni listrænu sýnd. Það er fyrst og frémst þegar menn eru nefndir til sögunnar þá má höfundur lýsa þeim frá sjálfs sín brjósti og leggja dóm á þá. En mjög sjaldan terrir hann fram fingurinn í miðri frásögn til að skýra, hann dæmir ekki atburði né menn. Hann kappkostar að segja hvorki of né van. Hann varast eins og heitan eld að segja sjálfur það, sem tilheyrir ókomnum tíma; ef hann vill, að lesandi fái hugmynd um það e’ða grun, beitir hann til þess sérstökum ráðum sem ekki rjúfa veruleikasýndina. Ef spurt er hvenær verið hafi tími hinna fclassísku sagna, sem fara eftir þeim ströngu reglum, sem nú var minnzt á, og ná með þvú svo háu stigi listar, þá er heppilegast að leita til nokkurra sagna, sem í senn tilheyra þessum fiokki og unnt er að tímasetja með mikl- um líkindum. Hér skal nefna: Egilssögu og Hallfreðarsögu, sem að öllum líkindum hafa héðara tímamark (terminus ante quem) vi'ð Heimskringl.u og fær sú tímasetning Egilssögu stuðn- ing af hlutfallstölu orðsins of í brotinu z en í báðum sögunum er handara tíma- tmark (terminus a quo) ógleggra en það eru einhverjar konungasögur (bls. 98— 9); Laxdælu, um 1245 (bls. 68, 71, 81— 2); Njálu ,um 1280—85 (bls. 68, 70, 84). En hvað var, áður en þetta væri? Eins og þegar var sagt, eru allar líkur til að á undan þessu listarstigi hafi verið annað, þegar höfundarnir náðu ekki nema við og við þessari fullkomnun og sögurnar voru reikular að sniðL Meta með nœrfœrní stig líkinda Bókinni lýkur með þessum orðum: 7F ALy ætla má, að nú hafi verið nefnd flest' hin mikilvægustu aldursrök ís- lendingasagna, en margt er rakið í fám orðum. Ef spurt er, hve miklar Mkur séu til, að unnt sé að tímasetja sögurnar nokkuð nákvœmlega, hygg ég alla jafna megi svara því játandi, og þó þvi aðeins, að beitt sé réttum aðfer’ðum og ná- kvæmni við höfð. Og ekki þarf að taka fram að hér eru harla margar rann- sóknir ógerðar, sem nauðsyn er að gerð- ar séu. Að lokum skal endurtaka nokkur at- riði úr því sem áður var sagt: 1) Vonlaust er að komast að nokk- urn veginn traustri niðurstöðu nema með óhvikulli og nákvæmri rannsókn- araðfefð. 2) Fyrst af öllu þarf að kanna gaum- gæfilega varðveizlu hverrar sögu; ef bún er lök, getur það alveg kippt undirstöð- unni undan tímasetningu sögunnar. 3) Hverja aldursröksemd verður að vega og meta nákvæmlega og reyna að komast að vitnisgildi hennar. 4) Bera verður saman undirstöðuna, varðveizlu sögunnar, og hvert aldurs- merki: hve gild sem röksemdin kann að virðast í sjálfri sér, fer gildi hennar hverju sinni eftir varðveizlunni. Þannig er hér að ræða um stæröir, sem breyt- ast eftir atvikum. 5) Nú eru röksemdir margar, en hver þeirra virðist hafa lítið burðarþoL En safnast þegar saman kemur, og getur verið nokkuð mark takandi á því, ef allt ber að sama brunni, en efckert mælir móti. 6) Leita skal jafnan í fyrstu hlut- lægra, áþreifanlegra röksemda og hafa þær að undirstöðu; síðan koma huglæg- ar röksemdir til. Bera skal saman sem fiestar óháðar röksemdir og vega hverja móti annarrg ef þær rekast á. 7) Hér er að jafnaði að ræða um líkindareikning, og verður að læra að átta sig á styrk líkindanna. Þáð er vís- indunum meira vert, að fræðimaður hafi æfzt í að skynja og meta með nær- færni ýmis stig líkinda, heldur en þó að hann kunni íþrótt málaflutningsmanns- ins. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15 4. desember 1966

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.