Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1966, Blaðsíða 4

I. VandamálsB nú á fímum: ÞÖríin
7. Yungumálagrúinn
Hátt á þriðja þúsund tungumál —
Lifandi mál — Misjöfn útbreiðsla —
Kostir og gallar tungumála; þrettán
höfuðtungurnar.
★
M enn sakna sjaldan tækis, nema
þegar þeir þurfa á því að halda og
það er ekki við höndina. Vér sökn-
um sjaldan málsins þvi að það er
svo greiðlega tiltækt. Það er að-
eins þegar vér stöndum andspænis
manni, sem notar annað mál til
tjáningar, að vér verðum verulega vör
við þessa þörf.
Tungumálið er langmikilvægasta
tækið, sem vér notum. Með því ná-
um vér sambandi við aðra menn og
án þess er öll samhæfð starfsemi ó-
hugsanleg. Það má heita, að það sé
í notkun allt okkar líf meðan vér
ekki sofum. Væru menn sviftir mál-
inu mundi þeim verða skipað á bekk
með dýrunum.
En venjulega verðum vér þessa ekki
vör. Málið er ætíð tiltækt til notkun-
ar, eins og bunan úr vatnskrananum.
Það gerir sér enginn reliur út af vatns-
leysi, nema þá sjaldan verið er að gera
við vatnsleiðsluna og ekki fæst nema
soghljóð, þegar krananum er snúið.
Þegar málið kemst í ólag, kemur í
stað hins stöðuga straums handapat,
setningarslitur eða orð, sem ekki megn-
ar að flytja nein fullkomin skilaboð.
Eða það kemur útstreymi af einhverju
alveg ónothæfu, eins og þegar úr vatn-
krananum kemur einhver óþverri i stað
vatns.
Maður lendir að minnsta kosti í mestu
vandræðum. Kostur á samskiptum við
aðra er stórlega rýrður og einnig á eigin
athöfnum. Það er svo ótal margt sem
vér vildum segja, en getum ekki. Það
er svo ótal margt sem vér vildum gera.
er krefur þátttöku annarra. Vér getum
ekki leitað eftir þeirri þátttöku og
verðum því að láta það ógert. Maður
lendir því ekki aðeins í vandræðum,
heldur verður gjörsamlega ráðþrota.
Hve oft hefur þú komizt í slíka
aðstöðu? Ef til vill hefur þú verið her-
maður í einni af styrjöldunum og kom-
izt. að raun um, að þú gazt hvorki átt
orðaskipti við fjandmenn, bandamenn
né hlutleysingja, að þú gazt ekki yfir-
heyrt fanga, ekki kallað til fanga, sem
genginn var í gildru, að hann skyldi
gefast upp, ekki beðið um matvæli,
fyrirskipanir né læknishjálp. Ef til vill
hefur þú verið ferðamaður erlendis og
reynt að segja bílstjóra, sem aðeins tal-
aði frönsku, þýzku eða spönsku, hvert
hann skyldi aka þér, eða reynt að
finna hvar herbergið þitt í gistihúsinu
væri eða lyftan eða safnið eða hve-
nær járnbrautarlestin, sem þú áttir að
fara með, legði af stað. Ef til vill hefur
þú einhvers staðar reynt að verzla við
fólk, sem ekki talaði sama mál sem þú,
reynt að sýna þeim kosti þess, sem þú
hafðir til sölu eða spyrja um hluti, sem
þú vildir kaupa.
Ef öll þessi atvik eru margfölduð með
öllum mannfjöldanum, sem nú býr á
Eftir dr. Mario A. Pei,
prófessor i rómönskum
málum v/ð Columbia
University i New York
jörðinni (um 2,500 millj.) þá má fá
hugmynd um, hvað vöntun sameig-
inlegs tungumáls gildir fyrir allar þjóð-
ir heims. Til þess að fá hugmynd um
hvað það verður eftir hundrað ár héð-
an í frá, þegar ferðalög, verzlunarvið-
skipti og alþjóðleg samskipti yfirleitt
hafa að líkindum tífaldast frá því sem
nú er, þá má aftur margfalda með tiu.
Þeir sem eru andlega sinnaðir kynnu
líka að hafa áhuga á að lesa bækur,
blöð, og tímarit, sem gefin eru út er-
lendis, hlýða á erlent útvarp eða horfa
á sjónvarp, eða skoða erlendar kvik-
myndir eða leiksýningar. Við öllu
þessu, sem stafar frá tuttugustu aldar
menningu vorri, svo og því, sem enn
meir er um vert, samskiptum á mæltu
máli, er til eitt allsherjarsvar: „Lær-
ið erlent tungumál“.
Þetta er gott svar og íhugunarvert.
En það er á því einn .stór galli. Erlendu
tungumálin eru svo mörg. Hvort sem
þú lærir eitt, tvö eða heila tylft af
þeim, þá er vandamálið ekki fullleyst
Þú getur ekki séð fyrir, hverjar tungu-
málaþarfir þínar muni verða að tíu
eða jafnvel einu ári liðnu. Að hvaða
haldi kemur það þér að hafa lært
frönsku til fullnustar og vera svo send-
ur til Kína, eða vera útlærður í rúss-
nesku, en verða svo að dvelja í Mex-
íkó?
S tarfsemi á sviði menningar, vís-
inda og viðskipta fer nú fram hvar-
vetna í heiminum meir og meir á sam-
eiginlegum grundvelli, en ekki eins og
áður fyrr, er hvert land fór sínu fram
í þessum efnum, þar af leiðir, að fulln-
aðarsvar við tungumálavandamálinu
verður að vera á heimsmælikvarða.
Hægfara tungumálanám, sem hentaði
vel vissum stéttum fyrri kynslóða er
nú á dögum í mesta lagi neyðarúrræði.
Tungumálanám hefur ákaflega tak-
markað gildi bæði fyrir einstaklinga
og samfélagið, þegar þess er gætt, hve
óendanlegt magn nýrra staðreynda á
mjög óskyldum sviðum bæði einstakl-
ingurinn og samfélagið þarf að tileinka
sér til þess að fylgjast með framþróun
nútímans. Allri ævinni verður ekki eytt
í nám erlendra tungumála. Og þó svo
væri gert, þá mundi ævin ekki nægja
mönnum til þess að leysa úr öllum
þörfum þeirra um fullkomið, auðvelt
og óhindrað samband við aðra menn.
Areiðanlegustu málamenn telja, að
um allan heim sé töluð um 2800 sér-
Þorsteinn Þorsteinsson,
fyrrv. hagstofustjóri
þýddi
stök tungumál. Eru þá mállýzkur ekki
taldar sem sérstök mál heldur aðeins
málsafbrigði. Til þess að læra öll þessi
mál mundu ekki nægja hundrað manns-
ævir.
A ð vísu hafa flest þessi mál lítið
hagnýtt gildi þar sem þau eru töluð af
smáþjóðum, innan við eina milljón
manna. En jafnvel þótt frá séu talin
yfir tvö þúsund tungumál, sem töluð
eru af indíánakynflokkum í Norður- og
Suður-Ameríku, svertingaþjóðum í
Afríku, Papúum og frumbyggjum
Astralíu, dreifðum þjóðum í fjarlæg-
um löndum Asíu og Suðurhafseyjum,
þá eru ennþá eftir meir en hundrað
tungumál stórra menningarþjóða, með
einni til fimm hundruð milljónum
manna, sem búa í álfum og löndum, er
skipta oss miklu. Milljónum saman
hafa þeir komið eða munu koma til
lands vors og milljónum saman höf-
um vér ferðazt eða munum ferðast
til lands m.a. þar sem tungumál þessi
eru töluð. Menningarafurðir þeirra, töl-
uð, rituð útvörpuð, sjónvörpuð orð
þeirra höfum vér sífellt fyrir augum og
eyrum, í alþjóðlegum umræðum, bók-
um, tímaritum, blöðum, í vísindum,
viðskiptum og auglýsingum. Það er nú
nærri engin leið að komast hjá þessu,
og eftir því sem tíminn líður og hraði
og tækniþróun nútímans vex verður þess
jafnvel enn minni kostur.
Sum tungumál, svo sem enska,
franska og spænska, eru stórtungar,
vel þekktar og víða iðkaðar langt út
fyrir takmörk heimkynna sinna.. Önn-
ur, svo sem pólska hollenzka og tamil
eru af meðalstærð, talaðar af tugum
milljóna manna. Loks eru svo smærri
tungumál, svo sem danska, ungverska,
nýgríska og singhalesamál í Ceylon, sem
munu töluð af færri en tíu milljónvun
hvert, er eru reglulegur talmiðill á
þeirra eigin afmarkaða landsvæði. Það
er hugsanlegt að hver sem er af oss
geti komizt í persónulega snertingu við
sérhvert þeirra og tugi annarra þar að
auki. Sá möguleiki, sem fyrr á tíðum
var mjög fjarlægar, er nú orðinn nær-
tækur og verður æ tíðari, ef svo held-
ur áfram sem við horfir.
1 vesturálfu heims eru 4 mjög
útbreidd tungumál, fyrir utan Indíána-
mál, sem eru fleiri en þúsund talsins
og sum, svo sem quichúa í Perú og
nahúatl í Mexíkó, töluð af milljónum
manna. Þessi 4 tungumál eru enska
í Bandaríkjunum og Kanada, portú-
galska í Brasilíu, spænska töluð af
tveim tugum þjóða, sem eru allt frá
30 milljónum í Mexíkó og 20 milljón-
um í Argentínu niður í 900 þúsund
í Panama, og loks er franska í Quebec
í Kanada, Haiti, frönsku Guiana og
nokkrum eyjum Frakka — og er þá
sleppt hollenzku í Surínam og dönsku
á Grænlandi.
Af þessu leiðir, að ferðamaður í
Vesturálfunni, sem vill vera, að því
er málið snertir, jafnvel settur sem
heima hjá sér, hvar sem hann fer og
hvaða fyrirætlanir sem hann hefur,
verður að hafa mjög liðlega kunnáttu
í fjórum tungumálum, ensku, frönsku
spænsku og portúgölsku, en það er aug-
ljóslega allmikið afrek, þótt ekki sé
það óvinnandi. Og þrátt fyrir það gæti
hann orðið í standandi vandræðum í
hollenzku Guiana og Grænlandi og
sums staðar í Mexinó og Mið- eua
Suður-Ameríku, þar sem þjóðtungurn-
ar eru nær allsráðandi, svo að spænska
eða portúgalska koma ekki að haldi.
Ferðalangur, sem ætlar sér að leggja
leið sína um gervallan vesturhluta Ev-
rópu, mundi reka sig á enn alvarlegra
tungumálavandamál. Enskan mundi
nægja honum í Bretlandseyjum (þótt
hann geti lent í velskum, írskum eða
skozkum landsvæðum, þar sem ekki
tala allir íbúarnir ensku). A megin-
landi Evrópu gæti hann þurft að halda
á kurmáttu í frönsku, spönsku, portú-
gölsku, ítölsku, þýzku, sænsku, norsku
dönsku, finnsku, serbnesku eða króa-
tísku, nýgrísku og tyrknesku. f þess-
ari löngu upptalningu er sleppt bret-
önsku á norðaustanverðu Frakklandi,
baskisku og katalónsku í Pyreneafjöll-
um, rómönsku í Sviss, flæmsku í Belgíu
og slóvensku í Júgósslavíu, því að flest-
ir þeirra, sem mæla á þessar tungur,
tala einnig eitthvert þeirra mála, er
áður voru upp talin.
í austanverðri Evrópu verða fyrir
oss pólska, albanska, búlgarska, rú-
menska, að viðbættu því sem eftir
kann að vera af lítóvisku, lettnesku
og eistnesku, svo og rússneskan í að-
alsovétlýðveldinu ásamt hinum ná-
tengdu systratungum hennar úkraín-
isku og hvítrússnesku.
Jí afnvel áður en komið er að
Asíuhluta Sovétsambandsins mundi
ferðalangur vor komast í snertingu við
yms önnur sovéttungumál, sum svo
sem armensku af indóevrópskum ætt-
stofni, önnur svo sem georgisku af
kákasiskum stofni, önnur af sömu ætt
sem finnska og ungverska og eru önn-
ur skyld tyrknesku. Ýmis tungumál af
finnskum og tyrkneskum stofni taka
þó alls ekki til megintungumála Asíu,
þau eru kínverska, japanska og kór-
eanska, vietnamska í Indókína, mala-
jiska og javanska í Indónesíu, tíbet-
anska, búrmiska og thailenzka, hindú-
staní og bengalí í Norður-Indlandi,
tamíl og telúgú í Suður-Indlandi, pústú
í Afganistan, persneska í íran, ara-
biska í Sýrlandi, Líbanon, Jórdan, írak,
Jemen og í riki Ibn Sauds og loks ný-
hebreska í ísrael. Þar að auki eru
margir tugir annarra tungumála, sem
töluð eru af mannmörgum þjóðum i
Indlandi, Indónesíu og Suðaustur-Asíu.
Vesturlandamaður, sem lært hefur til
fullnustu eitt af þessum Asíutungumál-
um, er skoðaður sem einstakt fyrir-
brigði, en sérfræðingur, sem hefur þrjú
eða fjögur á valdi sínu, er nánast tal-
inn galdramaður. Mikilvægi þessara
tungumála fer þó dagvaxandi eftir að
Asía er farin að keppa við Evrópu og
Ameríku á alþjóðavettvangi.
f Afríku verður fyrir oss arabiska
fyrir norðan Saharaeyðimörk, en þar
eru líka sums staðar innan um berbnesk
og kúsjítisk tungumál. Önnur tungu-
mál af semíta- og kamitætt eru í
Eþíópíu, Erítreu og Sómalílandi. Þá eru
fjöldamörg tungumál Afríku-negra og
sum þeirra, svo sem hása í Nígeríu og
svahíli í Austur-Afríku eru töluð af
nokkrum milljónum manna. Malgasí á
eyjunni Madagaskar er skylt malaj-
ísku á Havaí og Tahíti. Þá eru líka
nýlendumálin frá Evrópu, enska,
franska, spænska, portúgalska og
ítalska, afríkanska í Suður-Afríkusam-
bandinu, sem er afsprengi hollensku
og í Tanganjika og Suðvestur-Afríku
eru nokkrar leifar af þýzku frá því fyr-
ir fyrri heimsstyrjöldina. Það eru litl-
ar líkur til, að Ameríkumenn, sem ekki
eru annað hvort trúboðar eða stunda
Afrikuviðskipti, muni þurfa á Afríku-
máli að halda. Þó var á tímum síð-
asta heimsstríðsins af hernaðar- og áróð-
ursástæðum afarmikil eftirspurn eftir
fólki, sem eitthvað kunni í þjóðtungum
þeim, sem talaðar voru í löndum Frakka
í Mið- og Vestur-Afríku.
Framnald á bls. 13.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. desember 1963