Lesbók Morgunblaðsins - 02.04.1967, Blaðsíða 10

HAFNS060M
ÚR SÖGU REYííJAVÍtUm
Hinn athuguli og glöggi
fræðimaður, dr. Jón bisk-
up Helgason, hefir birt nöfn hafn-
sögumanna í Reykjavík. En þeirri
skrá lætur hann fylgja þessa
athugasemd: „Ekki hefir tekizt að
grafa upp hvenær allur þorri hafn-
sögumanna á 19. öld hefir byrjað
starf sitt eða hætt því. Getur og
verið að nokkra vanti“. Úr því
verður ólíklega bætt héðan af, og
þess vegna verður skránni fylgt
hér eins og hún er fram að þeim
tíma er hafnsögumenn eru ráðnir
starfsmenn hafnarinnar og taka
ákveðin laun.
Þegar litið er yfir skrána vekur það
fyrst athygli, að allir hafnsögumenn-
irnir eru Vesturbæingar. Varla má
skilja þetta svo, að þeir í Vesturbæn-
um hafi verið taldir svo miklu betri
sjómenn en hinir, sem áttu heima fyr-
ir ofan læk, að þeir hafi verið taldir
sjálfsagðir til þessa starfs. í Austur-
bænum voru á sama tíma margir af-
burða góðir sjómenn, en þó hefir al-
veg verið gengið fram hjá þeim. 1
fljótu bragði finnst mér ástæðan til
þessa varla geta verið önnur en sú,
að Vesturbæingar hafi verið taldir
standa bezt að vígi að rækja hafn-
sögumannsstörfin. Gæti þá komið til
mála, að betur hefði sézt til skipa-
ferða við Gróttu úr Vesturbænum held-
ur en annars staðar, og alveg er víst
að þar var mikill munur á í
Skuggahverfinu. Hitt kemur líka til
greina, að skemmra var úr Vesturbæn-
um til móts við skip heldur en úr
Austurbæ j arvörunum.
A skýrslunni má sjá, að helm-
íngur hafnsögumanna átti útræði úr
vörunum fyrir utan Örfiriseyjargranda.
En hinir áttu uppsátur í Grófinni eða
á Hlíðarhúsasandi. Gátu þeir orðið jafn
viðbragðsfljótir og hinir í ytri vörun-
um, ef þeir gátu farið beint yfir grand-
ann, en það var ekki alltaf, því að
bátum var ekki fært yfir grandann ef
sjór var hálffallinn. Þá hefðu þeir
þurft að fara yfir álinn milli Örfiris-
eyjar og Engeyjar og út með Akur-
ey, og munaði það miklu á vegar-
lengd er fara skyldi vestur fyrir
Gróttu.
Nú er talað um það, að hafnsögu-
menn eigi að leggja sér til fjögurra-
mannaför, en verði þó að hafa vísa
sexæringa ef illt sé í sjó. Hér var það
venja að róa á sexæringum á vetrar-
vertíð, en minni bátum á vorvertíð.
Hefir því hver hafnsögumaður senni-
lega átt tvo báta mismunandi stóra,
gat hann þá geymt minni bátinn í
einhverri vörinni fyrir útan Granda,
t.d. í Stóraselsvör. Það var líka talið
æskilegt að hafnsögumenn ætti heima
sem yzt á nesinu, og má vera að það
hafi verið talið nógu utarlega á nes-
inu, ef „lóðsbátar" voru í vör utan
Granda, og munaði miklu á því og
vörunum niður í Skuggahverfinu.
Þetta hygg ég að hafi riðið bagga-
muninn um val hafnsögumanna, en
ekki hitt, að gert hafi verið upp á
iíiilli manna Qg þgjr í Vesturbænum
hafi verið taldir betrí sjóhiéiin Sn
Austurbæingar.
Að svo mæltu verður minnzt nokk-
uð á hafnsögumennina sjálfa og þeir
taldir í sömu röð og dr. Jón biskup
Helgason nefnir þá. En þess skal get-
ið hér, að fjórir hinir fyrstu hafa ver-
ið hafnsögumenn fyrir 1828, eða áð-
ur en reglugerð um hafnsögu var
sett og hafnsögumönnum fengið emb-
ættisbréf.
1. Jón Magnússon í Landakoti. Hann
hafði auknefni og var nefndur Jón
skjallari. Mun hann hafa verið fyrsti
EFTIR ÁRNA ÓLA
hafnsögumaður hér eftir að Reykjavík
fékk kaupstaðarréttindi, og sennilega
gegnt því starfi til dauðadags 1808.
Hann mun hafa haft uppsátur í Sels-
vör.
Jón skjallari fékk auknefni sitt af
því, að hann skrumaði mikið um dugn-
að sinn og vitsmunum og hrærði ís-
lenzku og dönsku saman í tali sínu.
2. Jón Jónsson í Litla Landakoti var
sonur Jóns skjallara og hafði líka sitt
auknefni og var kallaður Jón sori.
Hann varð hafnsögumaður eftir föð-
ur sinn, en hafði þótt heldur óknytta-
samur í æsku. Faðir hans ætlaði að
setja hann til menta og kom hon-
um í Hólavallarskóla en hann varð þar
fljótt óvinsæll meðal skólafélaga sinna,
þvi að þeir töldu að hann bæri „slúð-
ursögur" í Jakob Árnason, sem þá
var skólameistari. Ákváðu piltarnir að
gefa honum ráðningu og fóru með
hann um kvöld niður á tjörn og af-
hýddu hann þar með bleyttri skjóðu.
Þetta varð til þess að Jón sori sást
ekki framar í skólanum. En hann mun
hafa orðið duglegur sjómaður og hef-
ir hann haft útræði sitt í Selsvör
eins og faðir hans.
Jón sori fékk uppnefni sitt af því,
að hann var blestur í máli og gat aldrei
sagt þ. Þegar hann ætlaði að segja:
Ég þori, þá varð alltaf úr því: Ég
sori.
3. Davíð Guðmundsson í Hlíðarhús-
um. — Um miðja 18. öld settist norð-
lenzkur maður að í Hlíðarhúsum, Guð-
mundur Davíðsson af nafni. Hann
kvæntist Björgu Jónsdóttur, syttur Giss-
urar á Arnarhóli. Sonur þeirra var
Davíð (f. 1747). Hann gerðist snemma
starfsmaður hjá Holmsverzlun og má
vera að þess vegna hafi hann orðið
hafnsögumaður. Hann var aldrei kall-
aður annað en Davíð lóðs, Meðan hann
var hjá verzluninni lenti hann eitt
sinn óvart í helgidagsbroti. Það var
árið 1768. Þá var Arv Gudmansen yf-
irmaður verzlunarinnar og á trinitatis
reið hann upp að Elliðavatni til að
skoða fjárbúið. Hafði hann með sér
- SÍÐARI HLUTI
tvo fylgdarmenn, Davíð og Jóhann
Jóhannsson í Ánanaustum, en báðir
voru starfsmenn verzlunarinnar. Þá
var fyrir fjárbúinu Hróbjartur stúdent
Sigurðsson, sem kallaður var „Hrúta-
barón“. Arv skoðaði féð, dvaldist svo
um stund inni hjá bónda. Síðan fór
hann út á tún og mataðist þar með
mönnum sínum eins og títt var í út-
reiðum að menn m'ötuðust úti. Að þvi
loknu fóru þeir að spila og spiluðu um
stund. Síðan fékk Arv sér miðdegis-
blund og hélt svo heimleiðis. En fyr-
ir þetta var hann kærður fyrir marg-
falt helgidagabrot, fyrst fyrir það að
hafa sjálfur óvirt sabbatsdaginn og
dregið fylgdarmenn sína út í að gera
það líka, í öðru lagi fyrir að hafa
hindrað Hróbjart að lesa húslestur yf-
ir fólki sínu og í þriðja lagi fyrir að
hafa teymt bóndann á Ártúni með
sér upp að Elliðavatni og þannig vald-
ið því að hann framdi helgidagsbrot. —
Arv var sektaður fyrir þessar yfir-
sjónir og er ekki fyrir að synja að
þar hafi nokkru um ráðið hve óvin-
sæll hann var.
Davíð kvæntist Ástu Sighvatsdót-t-
ur, systur Þórðar í Hlíðarhúsum, og
bjuggu þau hjón þarna alla ævi. Þótti
Davíð vera einhver ötulasti sjósókn-
ari hér í bæ og hafnsögumaður hefir
hann verið fram yfir aldamót, en sein-
ustu árin var hann blindur og dó
1821.
4. Torfi Jóhannsson í Ánanaustum
Foreldrar hans hétu Guðrún Engil-
bertsdóttir og Jóhann Jóhannesson,
sem bjuggu í Arnarhólskoti um miðja
öldina, en fluttust síðan að Ánanaust-
um. Arnarhólskot eða Litli Arnarhóll
stóð við vörina niður frá Arnarhóli,
rétt austan við Batteríið. Torfi var
farinn að búa í Ánanaustum þegar
Reykjavík fékk kaupstaðarréttindi og
var talinn mikill atorkumaður. Hann
andaðist árið 1829, eða árið eftir að
hafnsögureglugerðin var sett. — Einka-
dóttir Torfa hét Margrét og giftist
Guðlaugi Ólafssyni frá Hurðarbaki í
Kjós. Hafa þau orðið mjög kynsæl.
5. Jón Jóhannesson í Hákonarbæ. Hann
mun hafa verið einn af fyrstu lög-
giltu hafnsögumönnunum og hafði hann
útræði sitt í Grófinni. Hann var son-
ur Jóhannesar verzlunarmanns á Bildu-
dal og Ragnheiður Jóhannsdóttir á
Arnarhóli og Ánanaustum. Bræður Jóns
voru þeir Jóhann Jóhannesson í
Hlíðarhúsum og Jens Jóhannesson í
Garðhúsum. Kona Jóns í Hákonarbæ
var Halldóra Sigurðardóttir vefara,
Þórðarsonar kembara Péturssonar.
Þórður var einn af fyrstu starfsmönn-
um innréttinganna. — Synir Jóns og
Halldóru voru þeir Torfi í Hákonar-
bæ og Geir skóari.
6. Jón Davíðsson í Hlíðarhúsum. Hann
var sonur Davíðs lóðs og mun hafa
tekið við af föður sínum. Kona hans
var Ingibjörg Kristín Sigurðardóttir
timburmanns í Tjarnargötu. Áður hafði
hún verið gift Jóni Guðmundssyni
vaktara á Kleppi og voru börn þeirra:
Jón í Austurbænum í Hlíðarhúsum og
Margrét kona Jóhanns Jóhannessonar,
bróður Jóns í Hákonarbæ; þau bjuggu
í Miðbænum í Hlíðarhúsum. En dótt-
ir Jóns lóðs og Ingíbjargar var Krist-
ín er átti Ólaf Andrásson úr Engey
og bjuggu þau einnig í Hlíðarhúsum
og reistu þar Norðurbæinn og vcru
börn þeirra Jón ólafsson í Hlíðarhús-
um og Ingibjörg Kristín kona Jóns
Guðmundur í Hlíðarhúsum. Systir
Jóns lóðs var Guðrún kona Tómasar
Bechs söðlasmiðs í Ullarstofunni; dótt-
ir þeirra var Ásta kona P. Duus og
móðir H. P. Duus. Önnur systir Jóns
lóðs var Ingibjörg kona Helga ólafs-
sonar Bergmanns; þeirra börn voru
Guðrún og Davíð verzlunarmaður, sem
reif Ullarstofuna og reisti þar lítið
timburhús og fékk til þess byggingar-
styrk hjá stjórninni. Þar standa nú
Uppsalir.
7. Steingrímur Ölafsson í Litlaseli.
Foreldrar hans voru hjónin Ólafur
Jónsson og Guðrún Jónsdóttir, systir
þeirra Einars dúks í Götuhúsum og
Jóns dúks, sem reisti Dúkskot upphaf-
lega um aldamótin 1800. Þau systkin
voru frá Dúki í Skagafirði og kennd
við bæinn. Guðrún var yfirsetukona
og tók alls á móti 1200 börnum. Þau
bjuggu fyrst í Stakkakoti (eða Stakki)
en síðar í Seli, og í Litlaseli bjó Stein-
grímur sonur þeirra og hafði þar út-
gerð sína. Hann var fæddur 1787 en
dó 1842. Kona hans var Anna Jakobs-
dóttir frá Kaupangi í Eyjafirði, systir
Kristjáns Jakobssonar kaupmanns í
Reykjavík. Synir þeirra Steingríms
voru Ólafur, Jakob, Jón og Sigurður,
jafnan kallaðir Selsbræður og voru
annálaðir dugnaðarmenn og sægarpar.
8.Þórður Guðmundsson frá Borgarabæ.
Hann var sonur Guðmundar borgara
Bjarnasonar frá Langárfossi á Mýr-
um. Guðmundur settist fyrst að í
Marteinsbæ, hafði nokkra útgerð og
einhverja verzlun í Stýrimannshúsinu
og var af því kallaður borgari. Og
við það breytti bærinn líka um nafn
og var nú kallaður Borgarabær. Þessi
bær stóð syðst á Glasgow-lóðinnL
Þórður lóðs bjó þar eftir hann. Kona
hans var Vilborg Jónsdóttir frá Arn-
arhólskoti. Þau áttu fimm syni er allt-
af voru nefndir Borgarbæjarbr. Einn
var Jón, sem reisti Jónsbæ í Hlíðar-
húsum og bjó þar og var talinn með-
al merkustu borgara bæjarins. Kona
hans var Jódís Sigurðardóttir og börn
þeirra Þórður hafnsögumaður í Ráða-
gerði, Vilborg kona ólafs Þórðarsonar
í Vigfúsarkoti og Jódís kona Ámunda
ÁlúuníJðgQnar fiskimatsmanns. — Ann-
ar bróðirinn var ÓuSmilftdur á Kóln-
um, lengi bæjarfulltrúi. Kona hans var
Valgerður Jóhannsdóttir prests á Hesti,
og voru börn þeirra: Þórður verzlun-
armaður. Helgi læknir á Siglufirði og
Sigþrúður er fyrst átti Jón Steffen-
sen en síðar Björn Kristjánsson banka-
stjóra. — Þiriðji bróðirinn var Pét-
ur faðir þeirra Gunnlaugs bæjarfull-
trúa (föður Ásgeirs G. kaupm.) og
Framhald á bls. 14
10 lesbók morgunblaðsins
2. apríl 1967