Lesbók Morgunblaðsins - 02.04.1967, Blaðsíða 13

— GSÉffl t ifflM
Framhald af bj.s. 2.
ast gerði hann við þess háttar sjálfur. Hann gat ekki
séð skóflublað eða hamarshaus skaftlaust nema
skefta það strax aftur. Var þó nóg til af verkfærum,
þótt eitthvað gengi úr sér. Það var þetta stöðuga,
þessi fasta regla og hirðusemi, <■ sem allir veittu at-
hygli, sem kynntust Guðjóni og þekktu heimilis-
hætti hans.
Guðjón hafði meiri verkkunnáttu en nokkur ann-
ar, sem maður þekkti þá, en það hefur hann m. a.
lært af margra ára starfi í vegagerð. Hann var
sjálfur ágætlega lagtækur, gerði við amboð og þess
háttar verkfæri, en ekki smiður eins og það er kallað,
en hann var manna útsjónarsamastur um tilhögun
verka og eftir þvi sjálfur verklaginn og hafði næmt
og glöggt auga fyrir því, sem vel fór og rétt var
unnið.
Á heyskap byrjaði Guðjón ævinlega fyrstur manna
í sínu byggðarlagi, enda kom hann túninu fljótt í
góða rækt á fáum árum og bætti það og stækkaði
á hverju ári eins og áður segir. Sjálfur gekk Guð-
jón alla daga að heyskap með fólkinu sínu. Hann
var talinn allra manna beztur sláttumaður, einkum
á höggfærri jörð. Kom það sér vel á Laxnesengjun-
um, sem voru að mestu þýfðar. Guðjón var ekkert
hraustmenni eins og sagt er um suma menn, en
með þessum sívakandi áhuga, iðni og lagvirkni varð
hann flestum drýgri í vinnuafköstum. Guðjón heyj-
aði alltaf manna bezt, miðað við fólkstölu eða engjar,
sem víða voru betri og þá einkum greiðfærari en í
Laxnesi, enda kom það fyrir, að hann varð að fá
slægjur annars staðar sum árin.
Oll árin sem Guðjón bjó í Laxnesi hafði hann
ágætt bú og gagnlegt, sem þá mun hafa verið það
bezta í sveitinni eða hjá bændum almennt. Guðjón
hleypti aldrei upp mjög miklum fénaði eins og vel
hefði mátt ætla eftir öðrum ástæðum. Að vísu var
jörðin nokkuð takmörkuð, en hann hélt sinni
ákveðnu fénaðartölu í föstum skorðum, þótt mis-
jafnlega áraði, fjölgaði kúm nokkuð eftir því sem
túnin stækkuðu og eftir að mjólkursala hófst til
Beykjavíkur.
Það var ófrávíkjanleg regla Guðjóns að setja aldrei
meiri fénað á en svo, að öruggt væri með hey,
hvernig sem tíðarfar gat orðið, enda átti hann alltaf
heyfyrningar og stundum miklar. Það var einmitt
sá háttur Guðjóns, að þótt hann heyjaði mun meira
í góðu sumrunum, setti hann á sem næst sömu fjár-
tölu, en átti þeim mun meiri heyfyrningar, en fjöldi
annarra hagaði ásetningi sínum öfugt við þetta, sem
hafði misjöfn áhrif á afurðir og afkomu margra
annarra bænda, líkast stökkbreytingu eftir árferði
hverju sinni. Sem dæmi vil ég nefna hér tvennt,
sem lýsir þessu skýrast.
Árið 1914 er það versta, sem komið hefur það sem
af er þessari öld, að minnsta kosti á öllu Suðvestur-
landi eftir óþurrkasumarið mikla 1913, þegar engin
heytugga náðist að heita nýtileg eða óhrakin. Þá var
stófellir á fénaði og þó einkum mikill lambadauði,
meiri og minni hjá öllum bændum víðs vegar um
landið og einnig hjá þeim, sem næg hey höfðu að
vöxtum; svo ónýt voru heyin, að sauðfé varð mátt-
laust, þótt það virtist hafa næg hold, og ær gátu
ekki fætt lömb. Og svo kom þetta voðalega vor. En
það var þetta vor, sem Guðjón í Laxnesi slapp
manna bezt, missti sárfátt og lítið af lömbum, miðað
við alla aðra. Hver var munurinn og í hverju lá
hann? í fyrsta lagi gat Guðjón haldið út með að
gefa fénu og ánum út sauðburðinn þar til grös voru
komin nægjanleg. í öðru lagi og það sem mestu máli
skipti, hann átti fyrningar af góðu heyi frá árinu
óður, en sumarið 1912 var forkunnargott heyskapar-
sumar, grasspretta með ágætum og þurrkasamt, svo
það var eitt með beztu sumrum, sem komið hafa.
Þá átti Guðjón miklar fyrningar frá því ári af góðum
heyjum. Það var sem bjargaði fénaði hans þetta
fellisvor. Eins hefði farið fyrir Guðjóni sem flestum
hinna, sem höfðu ekki annað að gefa en þau níð-
hröktu hey, sem reyndust svo hræðilega eins og
raun bar vitni um. Þá var ekki hægt að fara í kaup-
staðinn og fá fóðurmjöl og bæta upp næringarsnauð
hey eins og síðar varð.
S umarið 1918 eftir frostaveturinn mikla, þegar
tún og útjörð eyðilögðust meira og minna af kali
og þorri bænda fékk ekki hálfan heyskap, margir
langt neðan við einn þriðja af túnunum, enda
mjög víða ekki slegnir nema blettir úr þeim, þá
urðu allir bændur að stórfækka fénaði sínum og
næstum enginn bóndi setti á lömb. En þá gat Guð-
jón í Laxnesi haldið sinni fénaðartölu að mestu,
sótti heyskap í brokflóa uppi á heiði, því það voru
heiðarflóar, sem helzt spruttu. En sumarið 1917 var
eitt hið bezta heyskaparsumar, sem komið hefur,
það hvort tveggja ágæt grasspretta á túnum og
engjum og farsælir þurrkar fram úr. Þá átti Guðjón
miklar heyfyrningar og hélt sömu fénaðartölu og
áður.
Þessi dæmi sýna þetta örugga, fastmótáða búskap-
arlag Guðjóns; þó að áraði betur, heyjaðist meira
í góðu árunum, þá setti hann á sem næst sömu
fjártölu. Urðu þar af leiðandi oft stórar heyfyrning-
ar í góðu árunum. Guðjón sagði stundum sjálfur um
þetta: „Við eigum að færa okkur í nyt góðu árin,
ekki eta þau upp jafnóðum, því þau lakari koma.“
Það er einmitt þessi forsjálni og fyrirhyggja, sem
marga íslenzka bændur hefur skort á öllum öldum,
því hefur oft farið illa í slæmu árunum.
E ins og Guðjón í Laxnesi var mikill bóndi
og búhöldur á öllum sviðum sveitabúskapar, fóðraði
hann allar skepnur vel, sem gáfu fullt gagn. Þó var
hann ekkert mikið fyrir skepnur eða hafði gaman
af að umgangast þær né heldur að tala um þær við
aðra, eins og svo margir, jafnvel þótt engir búmenn
séu. Eins var það með hesta, hann hafði ekkert
gaman af þeim eða gleði eins og hann sem allir
aðrir þá í sveit þurftu mikið á þeim að halda. Hann
átti alltaf 3—4 góða og trausta vagnhesta og 2 reið-
hesta, trausta, þokkalega viljuga og þolna. Hann
gat aldrei ferðazt hægt á hesti, ef hann var sjálf-
ráður, reið heldur aldrei mjög hratt, alltaf þétt-
ingsskokk, áhuginn var svo mikill, að hann gat
ekki farið hægagang. Ef hann fór til næstu bæja
annan tíma en að sumarlagi, fór hann ævinlega
gangandi, enda var hann allra manna drýgstur göngu-
maður. Það var þessi mikli áhugi og einbeitni að
hverju sem Guðjón gekk, þó það væri ekki annað
en ganga bæjarleið.
Eins og frá var sagt í upphafi var Guðjón Helga-
son vegaverkstjóri og hafði það starf með höndum
um mörg ár, áður en hann flutti að Laxnesi. Um
leið og hann kom þangað, tók hann við stjórn vega-
gerðar, einkum Þingvallavegar og Mosfellsheiðar og
fleiri vega, sem hann hafði umsjón með öll árin,
sem hann bjó í Laxnesi.
Ég var einn af þeim mörgu ungu mönnum þá, sem
voru með Guðjóni í vegavinnu litlu eftir að hann
kom að Laxnesi og óslitið til hins síðasta, er hann
féll frá stuttu eftir að byrjað var á nýrri brúargerð
vorið 1919.
Þegar ég er að skrifa þessar línur og lít til baka,
koma í hugann margar myndir liðins tíma, þegar
ég rifja upp samveru og samstarf okkar góða yfir-
manns og verkstjóra, Guðjóns Helgasonar. Það hefur
ætíð verið lán hverju byggðarlagi að fá góða, dug-
andi athafnamenn í sveitina sína, en það var meira
en að fá efnilegan bónda. Þetta var maður, sem réð
yfir peningavinnu, sem ungir menn þurftu að afla
sér og heimilum sínum, en á þeim árum var lítið
eða ekkert um slíka vinnu, sem greidd væri í pen-
ingum nema þá helzt að fara til Reykjavíkur í upp-
skipunarvinnu um tíma að vorinu, en það gerðu
margir yngri menn þá úr nærsveitunum. Það var
ekki síður, að von var um vinnu, að allir fögnuðu
vegaverkstjóranum, þegar hann flutti í sveitina, sem
varð heldur engum að vonbrigðum, því Guðjón lét
sveitunga sína og nærsveitunga sitja fyrir þeirri
vegavinnu, sem hann hafði yfir að ráða hverju
sinni.
Flestir ungir menn og unglingar (strákar) úr nær-
liggjandi sveitum voru lengur eða skemur í vega-
vinnu hjá Guðjóni og sumir öll árin, meðan hann
lifði. Það þótti á þeim árum góð búbót að geta komið
manni eða unglingi í vegavinnu, að ég ekki tali
um, ef hestur mátti fylgja með.
Á þessum árum flestum hafði Guðjón marga
menn, oftast milli 20 og 30, og fjölda hesta og vagna.
Þá hentuðu vel þessir ungu strákar á aldrinum 13—
16 ára, sem voru látnir keyra hestana (þeir voru
kallaðir kúskar). Þeir voru að mörgu leyti heppi-
legri en fullorðnu mennirnir. Auk atvinnunnar var
þessi vinna gagnlegur skóli imglingum og Ölium
ungum mönnum. Þeir lærðu réttar vinnuaðferðir,
meðferð hesta og áhalda, stundvísi, og svo að hirða
sjálfa sig, sem hver og einn verður að gera, sem
býr í tjöldum svo vikum skiptir. Og vissulega verð-
ur að teljast skaði í uppeldi og þroska unglinga, að
nú er ekki lengur not fyrir þá vegna vélanna við
þessa hollu og lærdómsríku útivinnu sem vega-
vinnan var. Það var alltaf mikil gleði og tilhlökk-
un ungra manna og strákanna að fara í vegavinnu
upp á Heiði og, búa þar í tjöldum, þótt mikið skorti
á aðbúnað þá, miðað við það sem síðar varð. Þá
var búið þröngt í tjöldunum með matarskrínuna við
höfðalagið. Þó held ég að aldrei hafi síðar verið
eins mikill félagsskapur, einnig og samheldni vega-
vinnumanna eins og einmitt þá. Má vera, að félags-
lífi í sveitunum hafi verið lítið og næsta fábreytt
og tækifærin fá og þess vegna fögnuðu ungir menn
að koma saman í stórum vinnuflokki. En hitt hygg
ég þó fremur, að meir hafi dregið imgu mennina
saman hin löngu, björtu vorkvöld á heiðum uppi,
sem ekkert utanaðkomandi truflaði. Urðu þeir sjáifir
að finna eitthvað til tilbreytingaro g sameiginiegrar
skemmtunar. Þá fór enginn neitt á kvöldin alla
vikuna til laugardagskvölds, varla verkstjórinn
sjálfur.
Næstum á hverju kvöldi, þegar gott var veður,
voru þreyttar í einhverri mynd ýmiss konar íþróttir,
svo sem glímur, stundum bændaglíma, hástökk,
hlaup, — þá eftir veginum, aldrei minna en 1 km.
og stundum 3 km., farið í reiptog og að taka upp
stein og fleira, sem reynt var.
Guðjón hafði mjög gaman af öllu þessu og
var oftast einhvers staðar áhorfandi, þegar við vor-
um í þessum látum. Hann átti líka til að benda á
ef einhver hafði rangt við, og vildu fæstir láta hann
sjá það. Ekki vildi hann, að við værum mjög lengi
fram eftir á kvöldin í þessum leikjum, helzt allir
komnir í ró kl. 11 og því var venjulega hlýtt sem
öðru, sem Guðjón lagði fyrir.
Stundum á kvöldin var farið út um Heiðina og
tínd fjallagrös, það var talsvert af þeim til og frá
á Mosfellsheiði. Þá var Guðjón alltaf með, enda
var hann hverjum manni drýgri við grasatínsluna.
Allt þetta stuðlaði að meiri samheldni og menn urðu
betri félagar hvers annars. Og að ævilangri vináttu
margra. Nú með öllum hraðanum, fljótu farartækj-
unum og miklu peningunum fljúga flestir sinn í hverja
áttina um leið og vinnu er hætt að kvöldi og leita
sér skemmtana út á við, þrátt fyrir fullkomnustu
aðbúð á vinnustað.
Guðjón Helgason var ágætur yfirmaður og góður
stjórnari og reglusamur um alla hluti, sem hann sá
um og lét framkvæma. Sjálfur kunni hann allra
manna bezt til verka eins og áður hefur verið lýst.
Hann var glöggur og útsjónarsamur á tilhögun verka
á vinnustað og að haga til mönnum, sem bezt við
átti og samkvæmt kunnáttu við það sem vinna átti,
næmur fyrir réttum vinnuaðferðum og handtökum.
Tók sjálfur venjulegast verkfærið úr hendi þeirra,
sem skakkt fóru að, án nokkurra orða, og sýndi
réttu handtökin og aðferðina, sem stundum var lítið
og einfalt, en svo hárrétt, að maður varð hrifinn
af og gleymdi aldreL
að var alltaf nokkur vandi fyrir lítið vana
vegagerðarmenn og byrjendur að vinna það sem
þurfti kunnáttu til svo Guðjóni líkaði. Hann gerði
svo miklar kröfur til útlits og áferðar, hafði næmt
og glöggt auga fyrir útliti og öllum frágangi verks-
ins, jafnt því að það væri rétt unnið. Það mátti ekki
skilja eftir legfar af efni við vegkanta eða skurði
heldur fjarlægja það. Það kom fyrir, ef Guðjóni
líkaði ekki t. d. ef vegkantur var gúlóttur eða fláinn
ekki réttur, að hann lét þann, sem vann, taka það
upp aftur. Þetta virtist stundum ekki skipta máli,
en auðvitað leyfði sér enginn að segja neitt. En ég
hygg, að það hafi ekki síður vakað fyrir Guðjóni,
að menn lærðu til fulls að vinna það rétt. Sjálfur
hafði hann gaman af að kenna og sýna réttar vinnu-
aðferðir, þeim mönnum sérstaklega, sem unnu við
undirbyggingu og ræsagerð. .
—KÓNCARNIR
Framhald af bls. 9
Sú ákæra, að konungdæmi hafi það í för með sér,
að þegnarnir læri aldrei að stjórna sjálfir, er al-
varlegri en hin, sem vill losna við kónga kostnaðar-
ins vegna. Það er ekki ólíklegt, að þetta gæti haft við
rök að styðjast, þar sem um einvaldskonunga er að
ræða, en alls ekki þar sem um konunga er að ræða, sem
ríkja samkvæmt stjórnarskrá. Það er álit margra
sálfræðinga, að konungur, sem ríkir samkvæmt stjórn-
arskrá lands síns, sé einskonar faðir og styrkjandi
faðir sem alltaf sé til staðar, án þess þó að hefta frelsi
þegna sinna. Þannig segja þeir að konungurinn sé
holdi gætt sameiningartákn án þess þó að neyða til
sameiningar, en fyrh slíkt afl sé mikil þörf í nú-
tímaþjóðfélögum. Nú þegar þeir hafa verið rúnir að
mestu hinu pólitíska og jafnframt hernaðarlega valdi
sínu, sem gerði þá svo marga að þyrnum í augum
heimsins, þá virðast þeir vera á ný að öðlast töfra-
mátt þann, sem þessi tign átti sér í hinni gráu forn-
eskju.
2. apriL 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐ SINS
13