Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1967, Side 2

I
[
I
f
var eldiur, brennisteinn, bókfell og strý.
Hætt er samt við að hinn verð-
a.ncL b.skup hafi ekki fengið að vita
a"an sannleikann. Brennisteinn varð
við komu púðursins eitt mii'kil-
vægasta eíni til hernaðar, fékkst
hann e.nkum í eidfjalLalöndum eins
og Ítalíu og ísiandi og varð ísland
því hernaðarlega mikilvægt um leið
enda fóru Noregskonungar og erkibisk-
upar i Niðarósi að bítast um einkarétt
á útflutningi hans héðan. Var hér efa-
laus* um mjög dýrmætt efni að ræða.
Ekki er nú kunnugt, frekar en um
uppruria púðursins, hvenær mönnum
datt í hug að nota orku þess til þess að
kr.ýja skeyti og byssan varð til. Elztu
mynd sem til er af byssu er að finna
í har.driti kennslubókar eftir de Mil-
rr.ete, kennara Játvarðar III Engiands-
konungs. Játvarður er kunnur fyrir að
ha,fa átt upptökin að 100 ára stríðinu
svonefnda, sem stóð milli Englendinga
og Frakka á árunum 1327—1453, svo
kóngi þeim, sem byrjaði svo langvinnan
ófrið. veitti ekki af einhverju dugmiklu
vopni. Það urðu samt enskar bogskytt-
ur sem unnu í fyrstu mestu hernaðar-
afrek í þessum ófriði, unz heilög Jó-
har.na skakkaði leikinn. í orustunni við
Creey í Flandern, skutu enskir bogmenn
niður blómann =f franska r.ddaraliðinu.
Erakkar báru reyndar síðar fyrir sig þá
afsökun að Englendingar hefðu sýnt
þann d nahá t að fæla hesta frönsku
riddaranna með fallbyssmm og er það
víI mögulegt. Eftir 1350 er algengt að
heimi:dir ge;. um púður og byssur og
um 1400 voru hin nýju skotvopn orðin
þáttur í öllum meirilháttar hernaðarað-
geiðum.
Ó! djöfuls vél
Oliver Winehester, hinn alkiunni ame-
ríski byssusmiður 19. aldarinnar, skil-
greindi byssuna eitt sinn þannig, að hún
væri ekki annað en vél til þess að þeyta
kúlum. Helztu hlutir venjulegrar hand-
byssu eru, sem alkunnugt er, hlaupið
sem púðurhleðslunni er komið fyrir í,
lásútbúnaðurinn sem gegnir því hlut-
veiki að tendra bleðsluna og á aftan-
hlæðum að auðvelda hleðskina — og
skeftið, sem skyttan heldur um er hann
miðar og hleypir af. Púðrið, sem kornið
er fyrir í hlaupinu, er mjög eldnæmt
brennsluefni sem er sjálfu sér nóg um
sú.-efni og við bruna þess myndast gló-
andi iofttegund sem er hundruðföld að
rúmtaki miðað við óbrunnið púður og
leitpst því við að ryðja sér braut í allar
áltir. en þar sem hlaupið heldur að
henni, þeytist hleðslan sem er léttust
fyi’r, með ógnarhraða út úr hlaupinu.
Hið tæknilega vandamál sem byssu-
smið.r frá upphafi hafa átt við að striða,
er að finna aðferð til þess að koma
hleðslunni fyrir í hlaupinu á sam fljót-
v.rkastan hátt og tendra hana á sem
öruggastan máta. Þetta var ekki hægt
með þeirrar tíðar tækni nema með því
að bera eld að hleðslunm á einhvern
hátt. því tundurhettan eða hvellhettan
kom ekki tiil sögunnar fyrr en í byrjun
19. aldar. En hún er sem kunnugt er,
lítil, skálarlaga h-etta úr mjúkuim málmi,
sem er fyllt svo eldnæmu efni að það
kv knar i því við minnsta hita. Þarf því
ekki annað en lítið högg svo að það
logi.
Hinar fyrstu byssur, bæði handíbyssur
og failbyssur, voru æði frumstæð tæki og
mmna í fáu á hin fullkomnu skotvopn
núi'mans. Þetta voru einfaldir hóflkar úr
íré og málimi, lokaðir í annan endann
þar sem hleðskmni var komið fyrir. Þar
var gert örlítið gat með skál umihverf-
is og kamið fyrir fáeinum púðurkorn-
um í henni og borið að logandi blys eða
kveikur þegar hleypa skyldi af. Barst
þá loginn inn í aðalhleðsluna og kveikti
í her.ni. Óhjákvæmilegt var að einhver
hluti sprengingarinnar kæmi út um
þetía, gat, en þa-r eð það var svo örlítið
ruddi sprengingin hleðslunni fram úr.
Þar sem máimsmíði var stutt á veg
komin, var þessi útbúnaður ærið vara-
samur og áttu byssur því oft til að
springa í höndum hermannanna og
slasa þá eða drepa í stað þess að verða
óvininum að bana. Með aukinni tækni
urðu byssur samt fljótt öruggari og furðu
snernma komust menn upp á lagið með
að steypa stór failbyssuhlaup, oftast úr
kopar, og járnvarin. Jafnvel á fyrstu
öidum skotvopnanna voru smíðaðar
feiknastórar fallbyssoir sem vógu mörg
tor.n. Þær voru auðvitað gríðar
þungar í vöfum og ófært að fllytja þær
með þeirrar tíðar flutningatækni, enda
var oftast gripið til þess ráðs að flytja
efnið í þær á staðinn þar sem átti að
nota þær og steypa þær þar. Að umsátri
og ó'riði loknum, voru þær svo bræddar
upp og efnið flutt á nýjan stað. Sem
dæmi um hvílíkri stærð byssur þessar
náðu má nefna eina slíka sem nefnd var
fl'iagga vitla-usa og er enn til í Ghent.
Hún vegur aðeins lítil 15 tonn og hefur
33 þumiunga hlaupvídd. Úr henni var
skotið steimum sem vógu 390 kg. Önn-
ur enn stærri ófreskja er varðveitt í
I.ur.óúnakasta’.a og var smíðuð handa
Ty; kj-asoldáni 1464. Hún á að hafa get-
r: ó skotið kúlum eða steinum, sem
vógu hálft tonn nærri eins kílómetra
veg. Margir íslendingar hafa eflaust séð
eina frægu-stu fallbyssu frá þessum
tíma Mons Meg, sem varðveitt er í Ed-
inborgarkastala. Hún var smíðuð fyrir
Jakot II Skotakonung á miðri 15. öld.
Þessi byssa er smíðuð úr járni og á um
margt litrika sögu. Sem daemi uim hlaup-
vídd hennar má tilfæra þá sögn Skota, að
b:rn hafi verið getið inni í hlaupi henn-
ar og sannast þar bezt hið forna mál-
tæki, að ástin er sterkari en Hel.
Hversu fýsilegt það var að kljást við
þessi skrimsli, má marka af því, að
dæmdir glæpamenn máttu stundum
ve!ja milli gálgans og þess að gerast
ía’ibyssuliðar.
T-Tandbyssur voru á þessum fyrstu ár-
um byssusmíðinnar býsna ófullkomin
tæki. í fyrstu þurfti tvo hermenn við
hverja byssu, annan sem bar byssuna
t gaffallaga fót til þess að styðj-a hana
við er skjóta skyldi og hinn sem bar
eld að púðurpönniunni og hleypti af.
Miðunartæki voru nær engin og létu
m-’nnirnir sér nægja að beina hlaup-
inu að óvinunum og vona hið bezta. En
þessar stut’thleyptu og víðu byssur, oft
með trektlaga hlaupi voru fljótlega end-
urbættar. Komið var fyrir hægbrenn-
andj kveik á byssunni sem skyttan gat
sjálf borið að tundurpönnunni m-eð því
" aka í handflang, hlaupin urðu lengri
og útbúin miðunartækjum og skyttun-
um óx leikni að hæfa skotspæni sína.
Konungar og herstjórar þeirra tíma
sýndu byssusmíði hinn mesta áhuga,
konungsvaldi’ð var í sókn hvarvetna í
Evrópu og hin nýju vopn reyndust þeim
Eftir að byssan kom til sögunnar varff
hún ómissandi hlutur við einvígi. Hér er
ein elzta mynd sem til er af einvígi með
byssum. Það átti sér stað í Sviss 1659.
hið bezta í baráttunni við baldinn léns-
aðal.
En önnur var sú stétt manna sem
ekki fagnaði hinum nýju vopnum hin
vígglaða stétt riddaraaðals, serra nær ein
hafði fengizt við hermennsku og stríðs-
list frá upphafi miðalda. Allt til þessa
hafði miðaldariddarinn hlífum klæddur
á hestbaki tekið þátt í styrjöldum eins
og skemmtilegum æsandi leik. Auðvitað
höfðu þeir stungi’ð og höggvið niður
vopnlítinn bændalýðinn án allrar mis-
kunnar, þegar hrjáðir átthagafjötraðir
kvaðabændur gerðu örvæntingarfullar
tilraunir til þess að rísa gegn kúgurum
sínum. En riddaraorustur miðalda voru
fremur vopnaleikur en hættuleg mann-
dráp. í orustunni við Bremule 1119
milli Englendinga og Frakka voru 140
franskir riddarar teknir höndum og
leystir síðan út með fé en aðeins 3
féllu. Hið vlgða sverð var vopn hins
ættgöfuga aðalsmanns. Me’ð því átti
hann vopnaviðskipti við jafningja sína
sem mátu framar öllu kjark, leikni og
karlmennsku.
En nú var þetta allt að breytast.
Hin rammgerðu kastalavígi, sem til
þessa stóðust allar umsátir, hefðu íbú-
arnir aðeins nóg að éta reyndust auð-
unnin með hinum stóru fallbyssum og
fyrirlitlegur bóndastrákur með kveikju-
byssu, sem þyrði ekki að líta framan í
ættgöfugan riddarann hvað þá að ganga
á hólm vfð hann á vígvelli átti nú auð-
velt með að skjóta hann til bana eins og
hund úr launsátri og binda þannig enda
á æviskeið hins ættgöfuga manns. Ridd-
arabrynjur, oft hin mesta völundar-
smíði, reyndust jafn ónýtar hlífar gegn
byssukúlum og tötrar bændanna höfðu
verið gegn lensum þeirra sjálfra. Hin
forna veröld sérréttinda yfirdrottnunar-
aðalsins skrikaði undan fótum þeirra og
riddararnir gátu sannarlega tekið und-
ir með ítalska skáldinu Aríosto, sem orti
svo um hina nýju hernaðartækni, byss-
una:
Ó! djöfuls vél, sem dauðans markar
slóð!
Úr djúpi myrkheims hingað komst á
jörð!
í smi’ðju Satans vígð og hert í haturs-
glóð,
heiminum send að týna drottins hjörð.
En þróun skotvopnanna hélt áfram
óstöðvandi, hvað sem tárum riddaranna
leið og þórdunur þeirra hófu helsöng
sinn á vígvöllum Evrópu og gerðu hina
skáldlegu sýn að ægilegum veruleik.
Ný tækni
Fyrstu aldirnar voru byssur samt
hvergi nærri eins fljótvirk skotvopn og
langboginn og heldur ekki eins nákvæm
eins og hann eða lásboginn. Þessvegna
kusu menn heldur hin gömlu tæki til
veiða löngu eftir að byssur voru fundn-
ar upp. Veiðimenn höfðu auk þess í
fyrstu imugust á hávaða byssanna og
tö’du hann fæla og trylla veiðidýrin.
En þar sem það þurfti þjálfun allt frá
bernsku til þess áð verða leikin bog-
skytta og lásbogar voru all vandmeð-
farnir og dýrir leið ekki á löngu þar
til byssan útrýmdi bogunum sem her-
Framhald á bls. 12.
Nýtízku markriffill notaður í alþjóðlegum slkotkeppnum.
Mons Meg fallbyssan fræga á virkisvegg Edin Dorgarkastala.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
26. nóvember