Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.1968, Blaðsíða 2

tóvinnuhúsin. Hér hefir því ráðið ann-
að sjónarmið hjá honum, heldur en úti
í Viðey.
Sumir telja, að Skúla hafi verið það
metnaðarmál, að fyrstu verksmiðjuhúsin
skyldu risa einmitt á þeim stað, er Ing-
ólfur Arnarson hafði reist sinn bæ,
fyrsta bóndabæinn á íslandi. Til þess
benda og orð Eggerts Ólafssonar, þar
sem hann segir, að iðnstofnanirnar hafi
verið reistar þar sem lagði hinn fyrsti
landnámsmaður „helgar höfuðtóftir“.
Eggert var mjög handgenginn Skúla,
dvaldist langdvölum hjá honum í Viðey.
En í þessum orðum kemur einmitt fram
sá metnaður, sem minnzt var á, og er
líklega frá Skúla kominn. Fyrsti land-
námsmaðurinn byggði í Reykjavík, og
hin nýja Reykjavík skyldi rísa einmitt
þar, sem bær hans hafði staðið. Fyrstu
hús verksmiðjanna skyldu standa á
rústum fyrsta bóndabæjarins á fslandi!
Þannig skyldi forn frægð vakin og það
aldrei gleymast hvar fyrsti landnáms-
bærinn hafði staðið.
Þegar Skúli hafði tekið ákvörðun
um, hvar fyrstu verksmiðjuhúsin ættu
að standa, varð skipulag hins nýja verk-
smiðjuþorps að miðast við þann stað.
Og þá leiddi það af sjálfu sér, að hin
forna sjávargata, sem þá var heimreið-
in að Vík, yrði fyrsta gata hins nýja
þorps. En Skúli lét sér ekki nægja mjó-
an stíg, hann gerði þarna stræti, allt
frá syðsta horni Víkur og niður að
Gróf, og lét þar ráða breidd hlaðsins,
sem var milli bæjarins og kirkjugarðs-
ins. Svo var húsum skipað meðfram
strætinu að vestan allt að Götuhúsastíg,
en lengra ekki, því að handan við þann
stíg stóð Ingólfsnaust, og það lét Skúli
standa óhreyft að sinni.
----O----
Verzlunin var um þessar mundir úti
í Örfirisey og stóðu hús hennar syðst á
eynni. Hörmangarafélagið hafði þá alla
verzlun íslands á leigu hjá einokun-
inni.
Örfirisey var ekki hentugur verzlun-
arstaður og lágu til þess ýmsar orsakir
og sú þyngst á metunum, að þangað
var ekki hægt að komast nema með
fjöru, því að grandinn milli eyjar og
lands var oftast á kafi, eins og aldrað-
ir Reykvíkingar muna enn glöggt.
Það er því líklegt að Skúli Magnús-
son hafi gert ráð fyrir því, að þess yrði
skammt að bíða að verzlunin flyttist
í land eftir að verksmiðjumar væru
komnar á fót og fólki fjölgaði mjög í
Reykjavík. Og þá varð að sjá verzlun-
inni fyrir hagkvæmum stað í landi
Reykjavíkur. En þá var í rauninni ekki
nema einn staður, sem kom til greina,
Grófin, þar sem verið hafði uppsátur
Reykvíkinga frá landnámstíð. Þar var
lending öruggust og því var þar heppi-
legasti staðurinn fyrir verzlunarhúsin.
Vera má að það hafi verið vegna
þessa að Skúli lét ekki hrófia neitt við
Ingólfsnausti. Hann hafi einmitt ætlað
verzluninni þann stað. Þá hafði hann
komið því svo fyrir, að þessi tvö fyr-
irtæki, iðnaður og verzlun, sem áttu að
verða lyftistöng hins nýja staðar, stæðu
bæði á sögustöðum frá Ingólfs tíma,
verksmiðjuhúsin þar sem bær hans
stóð, en verzlunarhúsin þar sem hann
hafði útgerðarstöð sína.
Hörmangarafélagið gafst upp á verzl-
Elzfa verzlunarlóð
í Reykjavík
uninni 1758 og tók þá konungur undir
sig alla verzlun á íslandi. En jafnframt
var þá á gerð sú skipan, að Marcus
Pahl, hinn nýskipaði forstjóri verzlun-
arinar, skyldi jafnframt vera forstjóri
verksmiðjanna.
Árið 1763 var reist í kvosinni nýtt
hús, sem ekki kom verksmiðjunum neitt
við. Það var fálkahús konungs og var
flutt hingað frá Bessastöðum. Það var
endurreist fram á sjávarkampinum, aust
an götunnar og gegnt Inólfsnausti.*)
Pahl verzlunarstjóri og verksmiðjustjóri
bjó ekki úti í Örfirisey, heldur í for-
stjórahúsi verksmiðjanna (þar sem nú
er Aðalstræti 9). Vegna búsetu sinnar
hér í bænum, mun hann fljótt hafa
uppgötvað hverjir annmarkar voru á
því að hafa verzlunina í Örfirisey. Sést
það á því, að sama árið sem fálkahúsið
var reist hér, ritaði hann Magnúsi
Gíslasyni amtmanni bréf og bað hann
að leigja verzluninni þetta hús til mat-
vörugeymslu, „því að eins og allir viti,
sé ekki alltaf hægt að komast frá
Reykjavík í Hólminn.“ Þetta var upp-
hafið að óánægju út af verzlunarstaðn-
um, og leiddi til þess, að ákveðið var
að verzluniin skyldi flutt til Reykja-
víkur.
Og svo voru verzlunarhúsin flutt frá
Örfirisey á árunum 1779—80. Krambúð-
in var flutt fyrst og þá var Ingólfs-
naust rifið til þess að hún skyldi end-
urreist þar. Naustið var þá, að sögn,
orðið mjög hrörlegt, en veggir þó sæmi-
lega standandi. Þetta gæti bent til þess
að það hefði verið þaklaust, þakið ann-
aðhvort fallið eða fokið. Þetta er ekki
undarlegt, því að naustið hafði þá ekki
verið notað í aldurfjórðung, eða frá
þeim tíma, er Reykjavík hætti að vera
bóndabær og útgérð þar lagðist niður,
og á þessum tíma mun ekkert hafa ver-
ið um það hugsað að halda naustinu
við.
Og svo reis krambúðin þarna á grunni
Ingólfsnausts, fyrsta verzlunin í Reykja
vík. Síðan hefir alltaf verið verzlað á
þessum stað. Þarna er nú Veiðarfæra-
verzlunin Geysir, og sölubúð hennar
stendur einmitt á þeim merka stað þar
sem Ingólfsnaust var áður.
Hér á eftir mun svo reynt að rekja
sögu þessa elzta verzlunarstaðar í borg-
inni.
----O----
Eftir Marcus Pahl kom hingað sá
verzlunarstjóri er Johan Christian
Sunchenberg hét, og var hann jafn-
framt forstöðumaður verksmiðjanna.
Hann bjó ekki í verzlunarhúsunum
fyrst i stað, heldur í forstjórahúsi inn-
réttinganna Fabrikhus nr. 1 (nú Aðal-
stræti 9).
Séra Guðmundur Þorgrímsson sókn-
arprestur segir í kirkjubók, að Sunchen-
berg hafi verið „en gudfrygtig Mand“.
Má það vel vera, enda var hann um
skeið fjárhaldsmaður kirkjunnar og gaf
*)í bókinni „Horft á Reykjavík", bls.
296, er sagt, og haft eftir dr. Jóni bisk-
upi Helgasyni, að Fálkahúsið hafi ver-
ið flutt hingað af Valhúsahæð á Sel-
tjarnarnesi. En það er ekki rétt. Skúli
Magnússon segir að það hafi verið flutt
hingað frá Bessastöðum.
henni forláta kaleik „sem kostað hefir
í Kaupmannahöfn yfir 50 rdl.“ og var
nafn hans grafið þar á. En viðskipta-
mönnum verzlunarinar þótti hann nokk
uð harður í viðskiptum, og kvað svo
ramt að því að hann fékk áminningu
yfirvalda. Hann mun þó hafa viljað vel
í aðra röndina, því að hann kom fyrst-
ur manna fram með tillögu um að koma
á fót barnaskóla í Reykjavík og hugð-
ist mundu geta fengið nóg samskotafé
til þess hér og erlendis. Lét hann þá
setja guðskistu í krambú'ðina og áttu
menn að leggja þar í framlög sín til
skólans. En þegar Levetzow stiftamt-
maður varð var við þetta, varð hann
ofsareiður, skipaði Sunchenberg að taka
niður guðskistuna og skila öllu, sem í
hana hefði komið. Kvað hann þetta
uppátæki með öllu óleyfilegt, þar sem
ekki hefði verið leitað samþykkis kon-
ungs.
Árið 1786 fékk Reykjavík kaupstaðar-
réttindi og jafnframt var verzlunin gef-
in frjáls við alla þegna Danakonungs.
Var þá og ákveðið að selja skyldi allar
verzlanir konungs á íslandi, og keypti
Sunchenberg þá þegar verzlanirnar í
Reykjavík og á Eyrarbakka, og rak þær
undir sínu nafni frá ársbyrjun 1788.
Danska stjórnin var í nokkrum vanda
með sölu og afhendingu hinna mörgu
verzlunarstaða konungs, og vildi því fá
kunnugan mann sér til aðstoðar. Vald-
ist Sunchenberg til þessa starfs og flutt-
ist þá til Kaupmannahafnar og dvaldist
þar til dauðadags (23. maí 1806). Upp
frá því hafði hann verzlunarstjóra hér.
En áður en hann færi, keypti hann
lóðina næstu fyrir sunnan Götuhúsa-
stíg, þar sem staðið hafði eitt af torf-
húsum verksmiðjanna (Fabrikhus nr.
16). Lét hann rífa þennan kofa en reisa
á grunni hans íbúðarhús handa verzl-
unarstjóra sínum. Átti þá verzlunin lóð-
irnar báðum megin við Götuhúsastíg-
inn.
Fyrsti verzlunarstjóri Sunchenbergs
var danskur maður, sem Johan Höyer
hét. Um hann er ekki vitað neitt nema
að í útmælingu kaupstaðarins 1792 er
hann kallaður kaupmaður.
Runólfur Klemensson frá Kerlingar-
dal í Vestur-Skaftafellssýslu hafði ver-
ið verzlunarþjónn kóngsverzlunarinnar,
en gerðist brátt verzlunarstjóri hjá
Sunchenberg og tók um leið við stjórn
verksmiðjanna. Keypti hann svo for-
stjóraíbúðina (Aðalstræti 9). En brátt
var forstjórastarf verksmiðjanna tekið
af honum og fengið Þorkeli Bergmann
í hendur. Keypti Þorkell þá húsið og
var það síðan lengi nefnt Bergmanns-
stofa. Runólfur fluttist þá í Spunastof-
una, sem Petræus hafði keypt. Var
Runólfur þá orðinn óreglumaður og
missti verzlunarstjórastöðuna um alda-
mótin. Upp frá því vann hann hingað
og þangað hjá kaupmönnum. Árið 1810
keypti hann kotið Kirkjuból, er seinna
nefndist Lækjarkot, en drukknaði ár-
ið eftir í tjörninni. Hann var kvæntur
Sigríði dóttur Sigurðar Erlendssonar í
Götuhúsum, er þá var mjög fyrir öðr-
um bændum. Frá þeim er mikill ætt-
bálkur kominn, og þaðan er Clementz
ættarnafnið komið.
Kristofer Faber er búsettur í faktars-
ílbúð Sunchenbergs 1801 og er þá verzl-
unarstjóri. Hann var ættaður frá Slag-
else og hafði áður verið undirtylla í
kóngsverzluninni á Eyrarbakka. Barst
hann mikið á og lifði um efni fram.
Þegar Sundhenberg andaðist og farið
var að athuga verzlunarreksturinn hér.
kom í Ijós að Faber var orðinn verzlun-
inni stórskuldugur og auk þess var
reikningsfærsla hans í ólagi. Var hon-
um því tafarlaust vikið frá. Rak hann
svo verzlunarlhokur hér fram til 1916
en varð þá gjaldþrota. Síðan var hann
nokkur ár í Keflavík en flæktist svo
hingað aftur og lifði á „náðarbrauði
kaupmanna og faktora" eins og segir
í kirkjubókinni við andlát hans 1827.
Allt er í óvissu um verzlun Sunchen-
bergs eftir lát hans. Sumir giska á
að ekkja hans eða -erfýigjar hafi hald-
ið verzkminni áfram um nokkur ár, en
það er fremur ólíklegt, því að ekki
búa verzlunarstjórar þeirra verzlunar
lengur í faktorsbúðihni, heldur koma
þangað leiguliðar. Sennilega hafa
verzlunarhúsin verið leigð hinum og
öðrum, og einihvern veginn hafa þau
komist í vörzlu eða eign Bjarna ridd-
ara, því í manntali 1819 er faktorsíbúð-
in kölluð Sívertsenshús. En nú skal
fyrst minnaist á þá, sem heima áttu í
faktorsíbúðinni.
Hans Wöllner Koefoed sem varð
sýslumaður í Gulllbringu og Kjósar-
sýslu þegar Frydensberg var leystur frá
þvi emtoætti 1806. bjó fyrst í faktors-
fbúðinni. Hann var kvæntur Járngerði
dóttur Bjarna riddara, og bendir það
ennfremur til þess að Bjarni hafi þá
þegar haft umráð húsanna í hendi sér.
L. M. Knudsen býr þar á árunum
1807—11. Hann var danskur að ætt,
fæddur í Rípum á Jótlandi 1769 (d.
1828). Bróðir hans var Adser Knudsen
kaupmaður og var Ludvig fyrst verzl-
unarþjónn hjá honum. Meðan hann var
þar lagði hann hug á Margrétu Andreu
Rölter, dóttur Lars beykis í Stykkis-
hólmi, og hún á hann. Um þær mund-
ir dvaldist hún hjá Petræusi kaup-
manni, því að hún var skyld konu hans.
Vildu þau Petrous ekki að hún ætti
Ludvig því að hann væri óráðinn, en
giftu hana Claus Mohr faktor, sem var
22 árum eldri en hún. Það hlessaðist
ekki, því að Margrét hljóp frá honum
efti tæpt missiri og kvaðst aldrei
mundu stiga fæti sínum inn fyrir hans
dyr framar. Vakti þetta geysilegt
hneyksli og umtal í bænum og var
Margrétu mjög legið á hálsi fyrir til-
tæki sitt. — Petræus fluttist svo af
landi burt 1807 og varð L. Knudsen
þá verzlunarstjóri hjó honum og flutt-
ist inn í faktorsíbúð Sunckenbergs. Ár-
ið eftir átti hann barn með Margrétu
Mohr og þótti nú allt fara að einu
um mannorð hennar. Þau voru ákveð-
in í að giftast. en hefði þurft að fá
stjórnarvalda leyfi til þess úr því að
svona var komið og hefði það ef til
vill ekki verið auðfengið. En þá varð
hin fræga stjórnarbylting hér á landi,
og Jörgensen gerðist kóngur um hríð.
Hann var mjög frjálslyndur og hafði
ekki neitt á móti því að þessir elsk-
endur næði saman. Veitti hann þeim
þegar leyfi til að giftast og stóð brúð-
kaup þeirra i október 1809. Þegar
J'örgensen var oltinn úr tigninni var
ekkert hreyft við þessu. Hjúskapur
þeirra blessaðist vel og er mikill og
merkur ættbálkur frá þeim kominn.
Gunnlaugmr Halldórsson stúdent átti
heima í faktorsíbúðinni árin 1810—12.
Hann var sonur Halldórs Pálssonar á
Sámsstöðum í Fljótshlíð, varð stúdent
1792 og gerðist djákni í Odda, en líkaði
þar ekki og hvarf heim til foreldra
sinni 1794. Þar eignaðist hann barn í
lausaleik og var þá úti um prestskap-
inn. Þegar Sigurður skáld Pétursson
sagði af sér sýslumannsembættinu i
Gullbringu og Kjósarsýslu, ætlaði stift-
amtmaður að setja Gunnlaug yfir sýsl-
una, en hann neitaði. Var hann þá skrif-
ari hjá Finne landfógeta. Árin 1803-10
var hann verzlunarstjóri í Hafnarfirði.
Nú var hann orðinn verzlunarstjóri hjá
Rödgaardsverzlun (Faneyarverzlun) í
Reykjavík en fór utan 1812 og andað-
ist í Rípum.
Halldór Thorgrímsen valdsmaður bjó
um skeið í faktorsfbúðinni. Hann var
sonur séra Guðmundar á Lambastöð-
um og hafði tekið próf í dönskum lög-
um. Hann var settur sýslumaður í
Gullbringu og Kjósarsýslu þegar Koe-
foed fór 1814 og þá alltaf kallaður
„valdsmaður". Embættisfærslan tókst
honum svo illa að hann var sviptur
emlbætti með dómi 1818. Seinna varð
hann skrifari hjá stiftamtmanni. en
missti þá atvinnu um 1825 og varð þá
að senda konu sína og börn til Dan-
merkur t'i'l ættingja hennar, því að hún
Framhald á bls. 8
, 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
7. janúar 1968