Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.1968, Blaðsíða 3

Thor Vilhjálmsson
SÍÐARI HLUTI
MIKJALL
BVt.lll
ASHHIAS
Þó eflaust hafi Asturias verið efst í
huga minningarnar um einveldi Ca-
brera sem stóð öll uppvaxtarár hans
þá var ætlun hans að bókin væri ekki
staðlbundin en sýndi þá eitrun sem alltaf
leiðir um allan þjóðarlíkamann frá
einveldinu, þá spillingu sem fylgir of
miklu valdi. Aldrei er nefnt í bókinni
hvaða land er fjallað um þó Asturias
noti sér þann margslungna og sterka
myndheim sem hann þekkti að heiman.
Hann hefur sagt frá því að skáldið
Cesar Valejo frá Perú og annar höfund-
ur frá Venezuela Arturo Uslar Pietri
fundust oft á Parísarárunum og sögðu
hver öðrum sögur af þeim blóðugu ein-
völdum sem stjórnuðu heimkynnum
þeirra og þessar frásögur mótúðu svip
bókarinnar. Áður var Carpentier líka
nefndur.
Valejo var eitt af helztu skáldum
Suður-Ameríkiu, þunglyndur og dó til-
tölulega ungur árið 1937, í honum var
líka Indíánablóð, hann var kominn af
Inkunum sem einu sinni voru hámenn-
ingarþjóð en í dag snauðir og hrjóðir
með þunglyndustu söngva í heimi sem
segja frá endalausri göngu um nakin
fjöllin á barmi hyldýpisins.
Valejo orkti:
Haga la cuenta de mi vida
o haga la cuenta de no haber aun nacido
no alcanzaré a librarme
Þótt ég geri upp reikning lífs míns,
eða reiknist svo að ég sé ekki ennþá
fæddur,
mun mér ekki takast að gera mig
frjálsan
Og í næstu vísu 'segir:
No será lo que aun no haya venido, sino
lo que ha Uegado y ya se ha ido,
sino lo que ha llegado y ya se ha ido.
Það mun ekki verða það sem enn er
ókomið,
heldur það sem er komið og er nú farið
heldur það sem er komið og er nú farið.
Og ihér miá nefna það að eitt mesta
skáld sem nú er uppi Pablo Neruda frá
Chile hefur líka Indíánablóð í æðum.
r egar Asturias kom heim 1933
hafði enn einn einræðisherrann fleytt
sér á öldu fasisma sem skall yfir heim-
inn á þeim árum og sat nú fastur í
sessi, Ubico. Það var ekki viðlit fyrir
Asturias að koma bókum sínum út á
þessum árum, hann safnaði í handrað-
ann. Og hann var næstum fimmtugur
þegar Herra Forsetinn kom út. í ítalskri
þýðingu nefnist hún: L’Uomo della Pro-
videnza, Máður forsjónarinnar, þann tit-
il var Mussolini einkar kært að bera.
Það má nærri geta hvílík ögun það
hefur verið jafn geðstórum manni og
Asturias er að geta ekki komið frá sér
þessum bókum þar sem orðin loga á síð-
unum og renna áfram einsog glóandi
straumar full af ákæru og formælingum
og sársauka og gjósa stundum upp eins-

og eldstólpar, leiftrandi myndir lýsa
magnað landslag og sýna manneskjurn-
ar hvernig þær eru bundnar landinu
með ævafornum galdri. Þetta á ekki sízt
við um þá bók sem næst kom út: Hom-
bres de Maís, Menn úr maís. Hvergi
hefur verið lýst betur né kafað dýpra í
líí Indíánans og raktar rætur hans,
röntgenlýst geðið fangelsað í þögn ör-
snauðra erfingja Ihinna miklu Maya.
í bókinni Herra Forsetinn lýsti Astu-
rias einveldinu. Næst grandskoðar hann
í Menn úr maís hinn kúgaða Indí-
ána sem má endalaust þola og bíða.
Eða einsog Asturias segir í ljóði:
í dag ert það þú og einhver þér líkur
annar
þú heldur áfram á morgun að bíða
hið steingerva haf verður að fjallsrana
og leiftur krystallast í vötn
að lifa allar breytingar af er þitt
hlutverk
ekkert liggur á. Manneskjan
fullkomnast aldrei
Annarsstaðar segir hann:
Indíáninn er sá sem grætur sína gleði.
essi bók er þrunigin grimmd við-
kvæmni sársauka, þar víxlast furðuleg-
ar draumsýnir og súrrealistískar of-
skynjanir á landslagi þar sem eldfjöll
lita himininn gráan með ösku sinni
e'ða rjóða hann og blóðlita kraumandi
glóð eða spegla brennisteinsgula nekt
sína i sjúkum spegli hans, og litlir menn
æða með andlitið salt af tárum sem
streyma úr blindum augum hrópandi á
konuna sem hefur yfirgefið þá og er því
eina kona heimsins þrátt fyrir allar aðr-
ar konur og staulast um einstigið á
barmi hengiflugsins, og æði þeirra
bjargar þeim frá seið hyldýpisins sem
togar, og Indíáninn rís með blóðug augu
upp úr mjúkum ryksköflum vegarins
upp af nekt konunnar sem fylgdi hon-
um af markaðnum og getur ekki sefað
hann, og þegar hann fer á krána þá er
brjálæðið í brennivíninu og hann drekk-
ur þangað til hann hnígur á gólfi'ð, og
hann heldur svo fast um sjalið sem hann
keypti í borginni handa konunni sem
var farin þegar hann kom heim að veit-
ingakonan nær því ekki úr greip hans
þó hún glenni upp kjaftinn á honum
með afli valkyrju sem á til mikils að
vinna og helli upp í hann í dáinu heilli
flösku af brennivíni, svo hann er næst-
um alveg dauður og verður með naum-
indum forðað frá helju með vísindum
lækna fyrir milligöngu lögreglunnar.
Samkvæmt Indíánaþjóðsögunni skópu
guðir í árdaga menn úr hinni helgu jurt
maísins. Menn úr maís. Og Indíánarn-
ir trúðu að maíss mætti aðeins neyta
til að se'ðja hungur sitt og sinna en
ekki umfram það, ekki til að græða
á honum. Það er stríð í þessari bók við
þá sem eru af nýjum tíma og fara
um og brenna skógana, eyðandi hin-
um fjölskrúðuga heillandi gróðri og sví-
virðandi jórðina með eldinum og rækta
upp úr öskunni maísinn svo aðrir geti
grætt á honum: þeir stóru sem ekki sjást
á þessu leiksviði, goðmögn nýja tímans,
hinir fjarlægu guðir fjármálaheimsins
sem sitja ópersónulegir á skrifstofum
sínum og reykja sína stóru vindla í
Boston Chicago og New Orleans. Þeir
þessir gringos, eru ennþá ósýnilegir í
þessari bók sem er fyrst og fremst um
Indíánann og líka um chapin, kynblend-
inginn þar sem sigraður og sigurvegari
mætast í blóði manns, stundum Spán-
verja. En alltaf alþýðuna, þolandann
mikla. Og maísræktendur eru að berj-
ast við Indíánana í fjöllunum sem eru
hálfir þjóðsaga og ósigrandi nema með
svikum, með eitri; svikaranum og allri
hans ætt er refsað með því a'ð þeir eru
gerðir ófrjóir, kyn þeirra bölvað, galdra-
mennirnir náðu að formæla þeim áður
en þeir voru drepnir af svikurunum og
hermönnunum. Foringi uppreisnarindí-
ánanna í fjöllunum Gaspar Ilom steypti
sér í fljótið; en Indíánarnir trúðu áfram
að andi hans væri nærri og myndi hefna
í fyllingu tímans: mikið er hans megin,
máttugur er hann í dansinum, kváðu
þeir. Blómin voru afl hans, skýin
hans dans.
Hver maður á sér dýr sem er hans
verndarvættur, hann ber lykt af því
dýri og Indíánarnir nota ilmefni til
þess að leyna þeirri lykt svo það sé
ekki hægt að vinna þeim tjón.
Guli hérinn var verndartákn Gaspars
Ilom; gulu hérarnir með maíseyrun
heyra og skynja allt, og þeir vara hann
vfð þegar hætta er á ferðum; og Gas-
par talar fyrir alla og ladinarnir ótt-
ast hann mest, hinir spönskumælandi
Indíánar sem tóku upp siði og lífshætti
hinna hvítu og sviku arfinn og landið
og blóð sitt, og hinn helga maís, þeir
þora ekki að hreyfa sig, þeir sjá hest-
ana fara framhjá einsog svört fiðrildi,
og grunar bara riddarana með andlit
einsog brenndar kökur; það er hætt að
rigna.
Og í djúpblárri nótt Iloms stökkva
litlir glitrandi hérar frá stjörnu til
stjörnu og boða hættu, og úr fjöllunum
berst lykt af gulum páfagauk. Þannig
er saga Asturiasar einsog ofvaxið prósa-
ljóð eða endalaus vefnaður þar sem eitt
söguljóðið tekur við af öðru me'ð ilm-
andi litum og máttugum myndum. Heim-
ur fullur af galdri og fordæðuskap:
draugar og vættir, galdramaður í hjart-
arlíki, póstur sem getur breytzt í koyot,
steppuúlfinn sem rennur snarlega yfir
fjöllin. Stundum temja indíánarnir hann.
Þú mátt ekki skjóta þennan koyot,
veiztu nema þarna fari sjálfur póst-
urinn ásthryggi sem þú varst sendur
að leita uppi.
E invaldinn Ubico hafði loksins
hundskazt úr hásætinu 1944, og frjáls-
lynd stjórn Arbenz gerði Asturias að
menningarfuiltrúa við sendiráðið í
Mexíkó, síðar varð hann sendisveitar-
ritari í Argentínu og loks sendiherra
í San Salvador.
Eftir hina miklu Indíánastúdíu hans,
skoðun hans á hinni þreyjandi alþýðu,
þá tók hann næst fyrir þau öfl sem
standa á bak vfð einvaldana sem pína
fólkið. Á þessum diplómataárum fór að
koma út hinn mikli bananaþríleikur
hans sem er innblásinn af hinum ófagra
leik United Fruit Company. Á fyrsta
bindi: Fárviðrið hef ég þegar minnst.
Þar segir frá tilraun bandaríska hug-
sjónamannsins Mr. Mead til þess að
rétta hlut smælingjannia í Mið-Am'eríku,
og endar á ofsabyl sem kostar hann og
konu hans lífið en erfðaskrá þeirra
tryggir sjálfstæði bananaræktenda.
Næsta bindið: E1 Papa Verde, Græni
Páfinn, er ein frægustu bóka Asturiasar
og segir frá atburðum sem eru byggðir
á því sem gerðist 1927 þegar United
Fruit fékk keppinaut í félagi sem var
stofnað í Honduras en bandaríska stjórn
in beitti sínum áhrifum til að berja það
niður og hjálpa United Fruit til a'ð
gleypa keppinautana, 1929 komst meiri-
hluti hlutabréfanna í eigu United Fruit
og síðan hefur ekkert fjármálastórveldi
verið til í Mið-Ameríku nema United
Fruit, og því stjórnar hinn græni páfi
sem reisir og fellir ríkisstjórnir eftir
því sem hentar hagsmunum hans með
hjálp Bandaríkjastjórnar undir fána
frelsisins sem við elskum öll svo heitt.
Á þessum staðreyndum mannkynssög-
unnar byggir Asturias skáldverk sitt. I
þessu bindi er sögð sagan af því hvernig
ævintýramaðurinn Geo Maker Thomp-
son hefst til valda og dreymir um að
verða nútímaútgáfa hinna miklu sjó-
ræningja fyrri tíma í Karabíska hafinu
sem söfnuðu ótrúlegum auði með því að
svífast einskis og Geo Maker Thomp-
son ætlar að komast lengra en þeir og
gernýta möguleika nútímans og verða
græni páfinn, nútímasjóræningi sem
hefur átta'ð sig á auði þessa lands og
lætur ekkert standa í vegi fyrir sér að
hrifsa hann undir sig, græni páfinn sem
er kallaður drottnari ávísunarinnar og
hnífsins, sá sem siglir léttan byr í
mannasvita, blekkir hina arðrændu með
því að bjóða þeim framfarir meðan
hann er að hirða af þeim allt sem þeir
eiga og flækja í net sitt og sá spill-
ingunni, hann viðurkennir bara rétt hins
sterka, og ágirndin stýrir öllu æði hans
þessa ljóshærða risa frá því hann gengur
Framh. á bls. 10.
7. janúar 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3