Lesbók Morgunblaðsins - 18.02.1968, Blaðsíða 8

Lögeggjan
Verndið staðinn þar
sem bær fyrsta iand-
ndmsmannsins stóð
EFTIR ÁRNA ÓLA
M
ITJLér hefir löngum venð mikið a-
hugamál, að Reykjavík glataði sem
fæstu af minningaarfi sínum. En þar
sem ég geri ráð fyrir, að héðan af
muni ég leggja fátt til þeirra mála,
þá knýr hugur mig nú fast til þess
að lokum að eggja Reykvíkinga lög-
eggjan, að láta ekki helgasta söguarf
sinn og minningar fara forgörðum.
Hér í hjarta höfuðborgarinnar er
helgasti reitur þessa lands og hefir
forsjónin falið hann vernd og umhyggju
borgarbúa. Helgi hans er bjartari og
meiri heldur en sagnhelgi Þingvalla og
menningarhelgi biskupsstólanna fornu.
Þetta er reiturinn, þar sem fyrsti land-
námsmaður Islands, Ingólfur Arnarson,
reisti hinn fyrsta íslenzka bæ að til-
vísan guðanna.
Fyrir rúmum 100 árum var til félag
menntamanna hér í Reykjavík og nefnd
ist Kvöldfélagið. Það hóf fyrst umræður
um það 1864 hvernig Islendingar, og þó
einkum Reykvíkingar, ættu að minnast
þúsund ára byggingar íslands árið
1874. Og þá gaf það út ávarp til Reyk-
víkinga og því lauk með þessum orðum:
Allir erum vér Reykvíkingar leigu-
liðar Ingólfs og höfum honum mikla
landskuld að gjalda. Nú er komið að
skuldadögunum.
Annað ávarp sömdu nokkrir merkir
menn í desembermánuði 1959, þar sem
því var beint til Alþingis og ríkis-
stjórnar, forráðamanna Reykjavíkur og
allrar þjóðarinnar að bæjarstæði Ing-
ólfs Arnarsonar við Aðalstræti verði
friðlýst sem þjóðlegur helgistaður.
(Leturbr. mín)
I þessu ávarpi segir m.a.:
„Frá höfuðsetri Ingólfs í Reykjavík,
á dögum sjálfs hans og nánustu niðja
hans og með þeirra ráði, þróaðist hið
íslenzka þjóðfélag og lýðveldi, með alls-
herjarlögum, alþingi við Öxará og alls-
herjargoða í Reykjavík. —
Eflaust verður að telja, að bær Ing-
ólfs í Reykjavík hafi staðið við sunnan-
vert Aðalstræti að vestan, andspænis
þeim stað, þar sem síðar var kirkjan
og gamli kirkjugarðurinn. Öllum má
kunnugt vera hversu það bar til, að
höfuðborg landsins var reist á túnum
og tóftum hins fyrsta landnámsmanns,
þar sem ævaforn sögn hermir að guð-
irnir hafi vísað honum til bólfestu.
Söguhelgi þessa staðar er sameign
allra Islendinga. Engin þjóð önnur kann
frá slíkum atburðum að segja úr sinni
sögu, þar sem í einn stað koma upphaf
og framtíð. Ekki þarf orða við um það,
að bæjarstæði Ingólfs á að vera um
aldur og ævi friðhelgur þjóðminningar-
staður“.
Það var einvalalið, sem ritaði nöfn
sín undir ávarp þetta: Bjarni Jónsson
vígslubiskup, Einar Ól. Sveinsson pró-
fessor, Guðni Jónsson prófessor, Helgi
Hjörvar rithöfundur, Kristján Eldjárn
þjóðminjavörður, Magnús Már Lárusson
prófessor, Matthías Þórðarson fyrv.
þjóðminjavörður, Ólafur Lárusson próf-
essor, Pétur Benediktsson bankastjóri,
Ragnar Jónsson forstjóri, Sigurbjörn
Einarsson biskup, Sigurður Nordal próf-
essor, Tómas Guðmundsson skáld og
Þorkell Jóhannesson háskólarektor.
Senn líður að því, að vér eigum að
minnast 11 alda afmælis landnámsins,
og vér höfum eigi enn goldið Ingólfi
landskuldina, né heldur rækt þá höf-
uðskyldu, er á oss hvílir, að friða um
aldur og ævi stað hinna „helgu höfuð-
tófta“ fyrsta landnámsmannsins.
Enginn maður þarf að vera í vafa
um, hvar þessar höfuðtóftir voru. Um
það höfum vér einróma álit þeirra
merku manna, er sendu ávarpið 1959.
Verður ávarp þetta að teljast fullnað-
ar úrskurður um hvar bær Ingólfs
Arnarsonar hafi staðið.
Þrátt fyrir þetta hafa ýmsir menn
talið, að Ingólfur hafi reist bæ sinn
annars staðar, en það eru aðeins get-
gátur, byggðar á eigin hyggjuviti og
rökstuddar á sama hátt. En miklu illu
hafa þær valdið. Þær hafa valdið rugl-
ingi og hiki hjá þeim mönnum, sem
bera ábyrgð á bæjarstæði Ingólfs bæði
gagnvart Reykvíkingum og alþjóð.
Um 20 ára skeið hefi ég lagt mig
fram um að safna rökum til stuðn-
ings því, að bóndabærinn Reykjavík
(eða Vík á Seltjarnarnesi eins og
hann var oft nefndur síðar), hafi alla
tíð staðið undir Grjótabrekkunni syðst,
frá því er Ingólfur reisti hann fyrst
árið 874 og þar til Skúli Magnússon
lét reisa þar fyrstu verksmiðjuhúsin
1752 — og að bærinn hafi hvergi getað
verið annars staðar. Þessi rök hafa bor-
izt mér smám saman upp í hendurnar
og að ýmsum leiðum, en öll hníga þau
í sömu átt og staðfesta það, að bær
fyrsta landnámsmannsins hafi staðið
syðst undir Grjótabrekkunni, þar sem
nú eru lóðirnar Aðalstræti 14—18, á
milli Grjótagötu og Túngötu. Þessi rök
hefi ég birt í mörgum stöðum í bókum
þeim, er ég hefi ritað um Reykjavík. x)
x) Ég leyfi mér að benda á þessar
greinar: Merkasti bletturinn í Reykja-
vík (1950), Úr sögu Arnarhóls (1963)
Fyrsti kirkjugarðurinn (1963), Finnið
bæjarstæði Ingólfs (1963), Fyrsta lang-
ferð á íslandi (1966), Höfuðbólið og
Austurpartur (1966), Áttir í Reykjavík
(1966), Kirkjugarðurinn í Aðalstræti
(1968), Ingólfsnaust og Ingólfsbrunnur
(1968), Elzta verzlunarlóð í Reykjavík
(1968). Ártölin í svigum merkja útkomu
ár bókanna.
Frá barnæsku hafði ég treyst ís-
lendingabók Ara fróða um hvar bú-
staður Ingólfs hefði verið. Hún segir
að hann hafi byggt í Reykjavík. Og
svo kom Sturlubók Landnámu með sína
frásögn: „Ingólfur fór um vorið ofan
um heiði. Hann tók sér bústað þar
sem öndvegissúlur hans höfðu á land
komið. Hann bjó í Reykjavík. Þar eru
enn öndvegissúlur þær í eldhúsi". Og
víðar er þess getið í sögum, að Ing-
ólfur hafi átt heima í Reykjavík. Önd-
vegissúlurnar voru helgigripir og þær
hefir hann haft í hinum fyrsta bústað
sínum hjá öndvegi sínu. Þessar súlur
hafa svo fylgt bænum fram yfir siða-
skifti og fram á daga Sturlu lögmanns
Þórðarsonar, eða hátt á 5. öld. Þetta
eru óvéfengjanlegar sannanir fyrir því
að bærinn Reykjavík hafi allan þennan
tíma staðið á sama stað.
Þegar kristni var lögtekin á Alþingi
árið 1000 var Þormóður sonur Þorkels
mána allsherjargoði. Það var virðuleg-
asta embætti landsins, því að allsherjar-
goðin skyldi helga Alþingi, og höfðu
Reykvíkingar þetta goðorð. Nú hefir
allsherjargoðanum verið það skyldara
en öllum öðrum að reisa kirkju á bæ
sínum eftir kristnitöku. Og Þormóður
reisir kirkjuna í Reykjavík, beint á
móti bæ sínum og gerir þar grafreit.
Engin önnur kirkja var í Reykjavíkur-
landi þangað til dómkirkjan var
reist. Hvergi í Reykjavíkurlandi hefir
verið annar kirkjugarður allan þenn-
an tíma, heldur en kirkjugarðurinn við
Aðalstræti, beint á móti Reykjavíkur-
bænum. Þetta er sönnun þess, hvar
hinn fyrsti bær í Reykjavík hefir stað-
ið: Þar sem nú eru lóðirnar 14—18 í
Aðalstræti. Um þetta þarf ekki að deila,
heimildirnar eru skýlausar.
Þorsteinn Ingólfsson stofnaði Kjalar-
nesþing áður en Alþingi væri slofnað.
Þetta þing var sett í Krossnesi í Elliða-
vatni, er síðan hefir verið kallað Þing-
nes. Það skagar fram í vatnið að sunn-
an. Þar mátti sjá leifar af miklum
mannvirkjum. Jónas Hallgrímsson rann-
sakaði þessar rústir sumarið 1841, og
sannfærðist um að þarna hefði verið
þingstaður. En upp úr seinustu alda-
mótum, þegar hin mikla landræktun
var að hefjast, var farið með plóg yfir
Þingnes, öllum minjum fyrsta þings á
íslandi umturnað og nesið allt sléttað.
En norðan vatnsins, á norðurbökk-
um árinnar Bugðu þar sem hún liðað-
ist niður með Norðlingaholti, voru marg-
ar búðatóftir vallgrónar og kölluðust
Norðlingabúðir. Þarna hafa Borgfirð-
ingar þeir, er Kjalarnesþing sóttu, haft
búðir sínar, því að þeir kölluðust löng-
um Norðlingar hér syðra, og bæði holt-
ið og búðirnar hafa fengið nafn sitt
af því. Eftir að Þingnes hafði verið
plægt, voru þessar búðatóftir einu
minjarnar sem eftir voru um þingið,
Framhald á bls. 13
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. febrúar 1968