Lesbók Morgunblaðsins - 18.02.1968, Blaðsíða 13

Leitin að höfundi Njúiu
Framhald af bls. 3
dvalið á þessum slóðum næturlangt, en
haldið svo áfram ferðinni næsta dag að
Rauðsgili í Hálsasveit, þar sem haldinn
var síðan hinn frægi örlagaríki fundur.
Af ferð sinni um Borgarfjörð má Þor-
varður nokkurt gagn hafa haft, hafi
hann ritað sögunna. En hinsvegar er
ekki til þess vitað, að hann hafi í Breiða
fjarðardali komið fremur en sagt er um
höfund Njálssögu.
Alþingisleiðina úr Borgarfirði til Þing
valla er höfundurinn talinn þekkja
nokkuð, a.m.k. kannast hann við Hall-
bjarnarvörðu. En sú leið var að fornu
nefnd Bláskógaheiði, en nafnið hefur
fallið niður og gleymzt, þótt undarlegt
megi þykja. Þegar til Þingvalla kemur
verða umskiptin mikil segir E. Ó. S.
því að það sé sá staður, sem með örugg
astri vissu verði fullyrt að höfundurinn
hafi oft stigið fótum á. Honum farast
ennfremur svo orð: „Svo nákvæm er
staðþekking hans þar, svo örugg virðist
hún vera, að Njála er með Sturlungu
og Grágás aðalheimild um Þingvelli í
fornöld. Staðþekking hefur orðið honum
að ómetanlegu liði, þegar hann lýsir
hinu iðandi lifi á alþingi, enda hefur
honum tekizt svo, að oft er sem vér
sjáum hið forna alþingi með eigin aug-
um, risið upp úr gleymskuhafi aldanna"
Við rannsókn fræðimanna hefur kom-
ið í ljós, að alþingisleiðin frá Þingvöll-
um allt austur í Múlaþing, sé það svæði,
sem höfundurinn þekki greinilegast af
öUu. Sýnir það, að hann hefur vafalítið
verið goðorðsmaður, sennilega meðal
æðstu höfðingja landsins, sem um langt
árabil hefur átt í alþingisferðum. Hvern
ig samrýmist nú það, sem hér að framan
er sagt því að höfundurinn sé Þorvarð-
ur Þórarinsson? Er þar bezt að vitna
til orða Barða Guðmundssonar þar sem
hann segir: „Hann var höfðingi þeirra
Austfirðinga um langan aldur og átti
því oft í þingreiðum. Á meðan Brandur
föðurbróðir hans var ábóti í Þykkvabæ,
hefur Þorvarður eflaust oft lagt leið
sína hjá þeim stað og mátti því vera
gagnkunnugur öllum staðháttum við
Kringlumýri og víðar í Skaftafellsþingi.
Að sjálfsögðu hefur Þorvarður jafnan
á alþingisferðum heimsótt tengdaforeldr
ana á Keldum og farið þá yfir Þrí-
hyrningshálsa". Bæta má því við, að á
þeirri leið þykir gæta sérlega nákvæmr-
ar staðþekkingar. Það ber hér að sama
brunni, eins og áður, að engum hæfir
það sem hér hefur verið sagt betur en
Þorvarði Þórarinssyni, þótt sönnunar-
gildi sé, eitt sér ekki mikið, vegna þess
að fleiri menn af sama svæði geta auð-
vitað komið til greina.
Þá er komið að atriði sem talið er
Þýðingarmikill liður á sviði staðfræði-
legra rannsókna. En það eru áttatákn-
anir. Er meðferð þeirra talin gefa ákveð
na bendingu um uppruna höfundar.
En árið 1938 birtist í Andvara ritgerð
eftir Barða Guðmundsson að nafni „Stað
þekking og áttamiðanir Njáluhöfundar“
Þar beinir Barði kastljósi djúpstæðrar
þekkingar sinnar inn á ný og áður. ó-
þekkt svið varðandi þessi mál. Fræði-
menn hefur ekki greint á um það, að
kringum Odda og þó sér í lagi Keldur
á Rangárvöllum hafi höfundurinn meiri
staðþekkingu en á aðal sögusvæðinu,
Landeyjum og Fljótshlíð. Þó hefur þótt
undarlegt hvaða leið sögumennirnir fara
oft á ferðum sínum. Liggur þá leiðin
oft upp með Rangá hinni Eystri þótt
það væri meira eða minna úr leið. Þess-
ar frásagnir hefur mörgum þótt gefa
bendingu um það, að höfundurinn hafi
verið lítt kunnugur á Rangárvöllum eða
sögustöðvunum yfirleitt. En þetta telur
Barði af misskilningi sprottið. Hann tel-
ur að þegar söguþráðurinn eða hin list
ræna frásögn krefjist þess, hiki höfund-
urinn ekki við að ganga á snið við
rétta staðfræði og kæri sig því koll-
óttan um vegalengdir, þess vegna sveigi
18. febrúar 1968 ----------------------
hann ferðir sögumanna inn á þær leiðir
þar sem hann sjálfur hafi verið kunn-
ugastur. Um það segir hann orðrétt:
„í riti sem Njálssögu þarf engan að
undra, þótt staðþekking höfundar hafi
haft drjúg áhrif á efnismeðferð hans.
Einmitt af þessum orsökum ber svo
merkilega mikið á Eystri-Rangá, Þrí-
hyrningi og Þríhyrningshálsum í frásögn
unum. Frá Keldnabænum blasir hitn
einkennilegi Þríhyrningur við sjónum
og verður hverjum, sem þar hefur dvalið
ógleymanlegur. Yfir Þríhyrningshálsa
lágu leiðirnar frá vöðunum hjá Keldum
austur um til Fljótshlíðarinnar". í áður
nefndri ritgerð sýnir Barði fram á það,
að ráða megi af áttamiðunum, að sagan
sé rituð vestan Eystri-Rangár. Af þeim
réði hann einnig að höfundurinn væri
ekki Sunnlendingur. Og það af svo aug
ljósri ástæðu, að hann gengur nær því
án undantekningar gegn sunnlenzkri
málvenju sem Barði telur að flutzt hafi
með landnámsmönnum frá Noregi. Það
er kunnara en frá þurfi að segja, að
enn í dag er áttatáknunin út notuð í
staðinn fyrir vestur á Suðurlandi. Gegn
þessari venju gengur Njáluhöfundur en
notar þó ekki vestur sem andstæðu
við austur. Virðist sem mið áttanna grein
ist út frá Keldum á Rangárvöllum. Um
hreyfingu þaðan austur segir: „Hann
fór austur en til baka er ekki sagt
vestur heldur „austan". En frá Keldum,
upp á Rangárvelli og til efri hluta Ár-
nessýslu er aftur sagt vestur og vestan.
Auk þess, sem hér hefur verið sagt
notar höfundur ávallt orðið „ofan“ þar
sem hver Sunnlendingur segði eða rit-
aði fram eða suður. Upp til fjalla, fram
að sjó, er hin sunnlenzka málvenja. Hér
telur Barði ekki um að villast þetta
hafi ekki annar en Austfirðingur skrif-
að. Því til sönnunar bendir hánn á það,
að í Suðurmúlaþingi hafi það verið rót-
gróin málvenja að segja: „upp á Fljóts-
dalshéraði og niður eða ofan í Fjörðu".
Að öllu þessu athuguðu mætti virð-
ast, að sagan væri rituð í umhverfi
Eystri-Rangár. Og þá einnig helzt á
höfuðbólinu Keldum. En Barði var á
annarri skoðun. Hann taldi áttamiðanir
jafnframt sýna það, að ritunarstaðarins
væri að leita í neðanverðri Árnessýslu.
Þessi skoðun getur verið umdeild. En
hitt hefur Barði með skarpskyggni sinni
leitt í ljós, að ákveðinn viðmiðunarstað
hvað áttir snertir sé að finna í grennd
við eða á Keldum. Sú mótbára hefur
komið fram gegn Þorvarði Þórarinssyni
sem höfundi sögunnar, að hann hafi
hlotið að vera kunnugri í Rangárþingi
en höfundurinn hafi verið. Ekki er gott
að gera sér grein fyrir því, hve kunn-
ugur hann hefur verið og svo hitt að
staðarathugun manna og þekking er
mjög mismunandi. En það sem vitað er
um dvöl hans og ferðalög í Rangár-
þingi ætti að koma vel heima við það
sem talið er vitað um Njáluhöfund. Vit-
að er, að Þorvarður hefur verið gagn-
kunnugur á Keldum, komið þar oft í
ferðum og einnig átti hann búsetur þar
um skeið. Einnig sat hann í Odda um
hríð. En 1289 er hann búsettur í Arnar-
bæli í Ölfusi og hafði þá verið utan
lands í Noregi um tíma. í Arnarbæli
telur Barði, að hann muni hafa lagt
síðustu hönd á Njálu, enda hæfir það
vel ritunartíma hennar.
Þegar til Skaftafellsþings kemur, telja
fræðimenn þekkingu höfundarins á stað
háttum í bezta lagi. Er talið öruggt,
að þar hafi hann oft farið um eða átt
þar lengri eða skemmri dvöl. Staðar-
villa á fjallabaksleið er sagan greinir
frá ferð Flosa mælir á móti því að höf-
undurinn sé Skaftfellingur, en hún get-
ur ekki svo séð verði mælt á móti
Þorvarði Þórarinssyni sem höfundi.
Barði Guðmundsson telur að villan stafi
af því að höfundur, sem hann telur
vera Þorvarð, minnist annarra fiskivatna
þ.e. á Arnarvatnsheiði á ferð hans norð
ur í land árið 1255. En hvað sem um
það er þá vegur villa þessi lítið til eða
frá í leitinni að höfundi sögunnar En
Þorvarður má hafa verið vel kunnugur
á þessum slóðum. Alþingisleiðin hefur
legið um mitt hérað. Auk þess var Brand
ur Jónsson föðurbróðir hans ábóti í
Þykkvabæ um langt skeið og þar hefur
hann vafalaust oft komið. Einnig var
Ögmundur í Kirkjubæ sem um getur í
Svínafellingasögu móðurbróðir hans. Svo
átti hahn og Oddur bróðir hans í deilum
við Svínfellingana frændur sína
Sæmund og Guðmund Ormssyni.
Þá er nú komið að síðasta landshlut-
anum, sem frásögn sögunnar nær til —
Austfjarða. Þar hefur fræðimönnum þótt
örnefnafjöldi og staðalýsingar benda til
kunnugleika höfundar jafnvel að þar
finnist engin veila, sem bendi í gagn-
stæða átt. En ekki voru þar þó allir
á sömu skoðun.
Eins og kunnugt er gerist einn kafli
Njálssögu á þeim slóðum, þar sem segir
frá liðsbónarför Flosa eftir Njálsbrennu
Eru þar flestir gististaðir taldir upp
með furðulegri nákvæmni. Slíka upp-
talningu staða hefur höfundurinn ekki
tíðkað annarsstaðar. En gagnrýnt hefur
það verið, að færri staðir væru nefndir
eftir því sem norðar dragi og fjarlægð
meiri á milli þeirra. Bendi það til þess,
að höfundur sé kunnugri á sunnanverð
um Austfjörðum. Þetta mun þó vera á
misskilningi byggt og bendir fremur til
hins gagnstæða. Höfundur hefur séð,
að ekki dugði að þreyta lesendur með
óþrjótandi upptalningu bæjanafna. Og
eins gat þarna komið fram hneigðin að
lýsa ekki staðháttum með nákvæmni
þar sem er bezt er þekkt til eins og
þegar bæjarnöfn eru greind án sveitar-
nafns eða annara auðkenna. Annað er
það, sem gagnrýnt hefur verið í ferða-
sögu Flosa, þar sem segir: „þaðan fór
Flosi norður til Vopnafjarðar og upp
í Fljótsdalshérað*1. Þetta orðalag fær
ekki staðizt því að Krossavík sem hann
kom frá er í Vopnafirði. Þetta hafa
sumir talið útiloka, að höfundur væri
Austfirðingur. En nú er það svo, að
villa þessi er ekki í öllum handritum
og hefur t.d. Möðruvallabók lesháttinn
„norðan úr Vopnafirði og upp í Fljóts-
dalshérað". og er það haft svo í forn-
ritaútgáfunni sem héðan af verður far-
ið eftir. Fræðimenn hafa orðið ásáttir
um það, að hér sé aðeins um ritvillu
að ræða og hefur hún því endanlega
verið strikuð út úr textanum. Eitt er
enn í ferðalýsingunni, sem þótt hefur
tortryggilegt. Það er setningin: „Fóru
þeir fyrir neðan Lagarfljót“. Þarna ;em
ur fram málvenja sem ekki þekkist á
Austurlandi nú á dögum og það mælti
því ekki með Austfirðingi sem höfundi.
Barða Guðmundssyni er það og vel
kunnugt að sú málvenja gildir ekki
lengur. En hann sýnir með sinni alkunnu
skarpskyggni að þarna standi þó aust-
firzk hugsun á bakvið, það sé í sam-
ræmi við orð Hrafnkelssögu um það,
að Breiðdalur sé fyrir neðan Fljótsdals-
hérað. En síðan hefur þó fram komið
merkilegt innlegg til þessara mála. Er
það grein, sem birtist í Sunnudagsblaði
Tímans í sumar (1966) og heitir „Fyrir
neðan Lagarfljót". Er hún skrifuð af
manni sem uppalinn er á þessum slóðum
og því öllu gagnkunnugur. Þar skýrir
hann á mjög rökrænan og sannfærandi
hátt hvernig standi á því, að áðurnefnt
orðatiltæki kemur fyrir í sögunni og
vegna hvers það hafi síðan fallið niður.
En það var vegna þess að Lagarfljót
rennur á þessum slóðum á víðlendum
aurum og hefur síðan á dögum Njálu-
höfundar runnið mjög breytilega og oft
skift um farveg. Þetta hefur hann at-
hugað gaumgæfilega með augum náttúru
skoðarans. Ekki hafa allar áttatáknanir
frá þessum slóðum þótt samrýmdar mál-
venju nú á dögum. En þessi maður segir
einnig, að enn tíðkist ýmsar venjur í
því efni, sem ekki samrýmist hinum raun
verulega réttu áttum. Honum ber saman
við Barða um það, að Austfirðingur hafi
skrifað söguna. Enda væri óhugsandi,
að nokkur annar hefði getað skrifað
málsgreinina: „Fyrir neðan Lagarfljót".
Staðfræði sögunnar erlendis er talin
víðast hvar í betra lagi. Þó kemur villa
fyrir þegar til Noregs kemur, sem talin
hefur verið alvarleg. Er sagt þannig
frá, að þegar Gunnar á Hlíðarenda
hafði verið vetur í Túnsbergi fóru þeir
til Víkurinnar. Er talið að hér sé rangt
með farið því að Túnsberg sé í Víkinni.
En bent hefur verið á það, að þetta
þurfi ekki að stafa af ókunnugleika.
Nokkur hluti Víkurinnar kynni að hafa
verið nefndur Víkin í mótsetningu við
Túnsbergið, engum dytti í hug að kenna
um ókunnugleika þótt sagt væri að fara
frá Laugaresi niður í Reykjavík. Einn-
ig mætti benda á það, að höfundur
hefur ekki verið að gera sér glögga
grein fyrir vegalengdum, þegar hann
skýrir frá ævintýri Hrapps, fremur en
þegar hann lætur Lýting á Sámsstöðum
og menn hans fela sig í skógunum við
Rangá eða Flosa fara fjallabaksleið upp
til Fiskivatna.
Hér hefur þá verið farið yfir allt
hið víðlenda sögusvið Njálssögu, og bor
ið saman við áætlaða staðþekkingu Þor-
varðar Þórarinssonar og verður ekki
sagt, að sú niðurstaða mæli nokkurs-
staðar á móti honum sem höfundi. Verð-
ur ekki annað sagt en þar sé náð mikils
verðum áfanga í leitinni að höfundi.
Þorvarður hefur verið einn víðförlastur
allra samtíðarmanna sinna, enda hefur
enginn skrifað Njálu án mikillar og
víðtækrar staðþekkingar. Til Austur-
lands lágu, á þeim tímum ekki leiðir
annara en Austfirðinga sjálfra. En stað
fræðin ein nægir ekki í leitinni að höf-
undi. Þar verður fjölmargt annað að
koma til. Þar er vissulega af nógu að
taka, og leiðin bein fram undan að
halda þeim rannsóknum áfram.
Lögeggjan
Framhald af bls. 8
sem Þorsteinn Ingólfsson í Reykjavík
stofnaði.
Þegar rafmagnsstöðin var gerð hjá
Elliðaánum og yfirborð Elliðavatns var
hækkað að miklum mun, flæddi vatnið
alveg upp í Norðlingaholt og færði á
kaf þessar seinustu minjar Kjalarness-
þings. Hygg ég að fáir hafi veitt þeim
atburði neina athygli, og enginn varð
til þess að biðja þessum fornu minjum
vægðar. Hefði þó verið auðvelt að varð-
veita þær, með því að hlaða
vörslugarð á árbakkanum og láta enda
hans sveigjast upp í holtið til beggja
handa.
Vegna þess að þessi þingstaður var
eldri heldur en þingstaðurinn við
Öxará, var hann stórmerkilegur. En
minjar hans voru þó þurrkaðar út af
yfirborði jarðar á 20. öld. Það er því
von að uggur sé í þeim mönnum, er
fornminjum unna, hvernig fara muni
um aðrar merkar fornminjar, þegar
þessum var ekki hlíft.
Enn eigum vér staðinn þar sem bær
fyrsta norræna landnámsmannsins stóð,
enda þótt þar sé nú engar sýnilegar
minjar frá fornöld. Þessi staður er í
hjarta sjálfrar höfuðborgarinnar, og á
engann sinn líka í heimi.
Ávarpið, sem hinir mætu menn sendu
1959 „til Alþingis og ríkisstjórnar, for-
ráðamanna Reykjavíkur og allrar þjóð-
arinnar“, var lögeggjan um að iriða
þennan reit sem þjóðminningarstað.
Af öllum þeim krafti, er hugur má
veita og íslenzk tunga árétta, tek ég
undir þessa lögeggjan, því að hér við
liggur sómi allra íslendinga, að láta
ekki fara um þennan stað, eins og fór
um þingstaðinn hjá Elliðavatni.
En svo að vér sýnum, að vér skiljum
fullkomlega hvað hér er um þýðingar-
mikið mál að ræða og að þessi staður
á sér dýrri sögu en nokkur annar blett-
ur á landinu, þá skyldi hann friðhelg-
aður á svo virðulegan hátt sem unnt er.
Alþingi ætti að setja sérstök lög um
friðhelgina þar sem tekið sé fram hvað
hún nær yfir stórt svæði. í þeim lög-
LEöBÓK MORGUNBLAÐSINS 13