Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1968, Side 8
t ll FRIMSKÓGI
ÍBJARTA BORG
Blaðað í heimspekisögu Anders Wedbergs
Eftir Jón Hnefil Aðalsteinsson
Sokrates.
Heimspeki, fílósófía, er fræði-
grein, sem í meira en tvö þúsund
ár hefur borið hátt í menningar-
sögu Vesturlanda. Hugmyndunum
hefur þokað fram og einn heim-
spekingur hefur tekið við af öðrum
og brotið til mergjar þau vanda-
mál, er áleitnust voru hverju sinni.
Þessi þróun hugmyndanna, sem
stundum er talað um, er orðin það
mikil að vöxtum, að nær ógerlegt
má teljast fyrir einn mann að hafa
þar grundvallaryfirsýn yfir alla
þætti. Það tíðkast því í vaxandi
mæli, að einstakar greinar heim-
speki séu teknar til meðferðar sér-
staklega í sögulegum ritum. Oft-
ast eru mörkin dregin á milli kenn-
ingarlegrar og hagnýtrar heimspeki,
enda eru þessar tvær greinar heim-
speki víða kenndar sem sérstakar
námsgreinar við háskóla.
Á undanförnum árum hefur komið út
í Stokkihólmi mikið rit í þremur bind-
um um sögu kenningarlegrar heimspeki.
Höfundur þessarar heimspekisögu er
Anders Wedberg, prófessor í Stokk-
hólmi.Er hann löngu viðurkenndur sem
einhver allra fremsti heimspekingur sam
tímans í kenningarlegri og rökfræði-
legri heimspeki. Wedberg stundaði fyrst
nám í Uppsölum og naut þar hand-
leiðslu manna eins og Hágerströms og
Phaléns. Hann varð dósent í heimspeki
við Stockholms högskola árið 1937 að-
eins 24 ára að aldri. Frá 1939 til 1943
dvaldist hann við nám og kennslu við
háskóla í Bandaríkjunum, en frá 1949
hefur hann verið prófessor í kenningar-
legri heimspeki við háskólann í Stokk-
hólmi. Framan af ævi var Wedberg und-
ir áhrifum Uppsalaheimspekinnar, en
hefur fjarlægzt hana og hallast nú
hvorki að kerfi eða skóla í heimspeki,
sem hann rannsakar af öruggri gagn-
rýni og næmum skilningi. Sagt hefur
verið, að yfirsýn og skilningur séu rík-
ari eiginleikar í fari hans en skap-
andi hugmyndaflug.
í fyrsta bindi verks síns, Filosofins
historia, Antiken och medeltiden.Bonn-
iers 1958, tekur Wedberg til meðferðar
heimspeki fornaldar og miðalda. Fjall-
ai þar fyrst um tírnaskeið og stefnur
í heimspeki fornaldar, en víkur því
næst að heimsmynd elztu heimspekihg-
anna grísku eins og hún birtist í þeim
brotum,sem varðveitzt hafa af verkum
þeirra. Trú og stærðfræði nefnist kafli,
sem greinir frá heimspeki Pýtagórasar-
sinna, Eleata og einnig Sókratesar og
Platóns, en fyrir öllum þessum mönn-
um var tilveran gerð úr tveimur and-
stæðum. Pýtagórasarsinnar gerðu langa
lista af slíkum andstæðum, sem þeir
töldu nauðsynlegt fyrir menn að átta
sig á til að geta skilið heiminn. Eru
þar andstæður eins og jafnt—ójafnt,
hægri—vinstri, karlkyn—kvenkyn, ljós
—myrkur, gott—vont o.s.frv. Telur Wed
berg, að þessar runur andstæðna séu
lykill til skilnings á hræringum innan
heimspekisögu, sem um þessar mundir
bar yfir. Eleatarnir lögðust djúpt í hug-
leiðingum sínum um það sem er og það
sem ekki er og eru ýmis dæmi sem
þeir drógu fram fræg eins og t.d.kapp-
hlaup spretthlauparans Akillesar og
sk j aldbökunnar.
Sókrates og Platón eru teknir til
meðferðar saman, enda getur oft verið
erfitt að kveða á um, hvað eigna skuli
hvorum þeirra af þeim heimspekikenn-
ingum, sem varðveizt hafa í ritum Plat-
óns. Jafnvel það sem Platón leggur
Sókratesi í munn kann að vera runn-
ið frá honum sjálfum að einhverju
leyti. Þau atriði í kenningum Platóns,
sem Wedberg ræðir sérstaklega, eru
hugmyndakenning hans, vísindakenning
og sálarhugtak. Auk þess ræðir hann
hugtakaskilgreiningu Platóns, Sókrates-
ar og Aristótelesar í einu lagi.
Hugmyndakenning Platóns er einna
frægust af kenningum hans, en sam-
kvæmt henni á hver hlutur sér hug-
mynd áður en hann verður sjálfur til.
Hér brýtur Wedberg þessa kenningu
gerr til mergjar en áður hefur verið
gert. Ræðir hann hugmyndakenninguna
fyrst sem rökfræðilega kenningu og seg
ir í því sambandi að Platón setji með
henni fram fyrsta vísi síðari tíma rökr-
fræði. Þá fjallar hann næst um hug-
myndakenninguna merkingarfræðilega,
síðan sálfræðilega og þekkingarfræði-
lega og loks háspekilega. Gefur þessi
efnismeðferð glögga hugmynd um vís-
indalega aðferð Wedbergs og sýnir
hverjum tökum hann tekur verk gömlu
heimspekinganna.
Aristoteles var lærisveinn í Akadem-
íu Platóns og mun framan af ævi hafa
hallazt mjög eindregið að skoðunum
hans. Síðar verður þó heimspeki Aristó-
telesar frábrugðin heimspeki Platóns og
hefur stundum verið talað um andstæð-
ur í því sambandi. Wedberg gerir ítar-
lega grein fyrir heimspekikenningum
beggja og sýnir fram á, að andstæð-
urnar éru ekki eins miklar og oft hef-
ur verið talið. Það sem helzt skilur
er munur á viðfangsefnum og á'huga-
efnum. Platón fyrirleit veröld raun-
'skynjána og taldi' rannsóknir hlutlægra
fyrirbæra lítilsverðar. Aristóteles gekk
hinsvegar að rannsókn náttúrufræði-
legra staðreynda með áhuga alfræð-
ingsins.
Næst rekur Wedberg gagnrýni Ari-
stótelesar á hugmyndakenningu Platóns
og sýnir fram á, að hann viðurkenn-
ir í meginatriðum rökfræðilega og merk
ingarfræðilega hlið hugmyndakenning-
arinnar. Hér hefur það nokkuð villt
um fyrir mönnum á liðnum öldum, að
grísk orð, sem bæði geta táknað hug-
rnynd og form eru þýdd með hugmynd
þegar þau koma fyrir í textum Plat-
óns, en með form þegar þau koma fyr-
ir í textum Aristótelesar. Þessi þýðing-
arhefð hefur valdið því, að mönnum
virtist meira bil á milli kenninga Plat-
óns og Aristótelesar, en raunverulega
er,
Ágústínska hefðin heitir fyrsti kafl-
inn um miðaldaheimspeki, þar sem gerð
er grein fyrir brautryðjandastarfi Á-
gústínusar og áhrifum hans á þá kristi-
legu heimspekihefð, sem hámarki náði á
13. öld. Viðfangsefni kristnu heimspek-
mganna var m.a. að sanna ýmsar trúar-
setningar. Einkum voru það þrjár trú-
arsetningar, sem nauðsynlegt var taiið
að sanna: að guð væri til, að guð
hefði skapað heiminn og í þriðja iagi,
að maðurinn hefði ódauðlega sál.
Wedberg víkur fyrst að sönnun Á-
gústínusar fyrir tilveru guðs og brýt-
ur rök hans til mergjar. Kemur þá í
ljós, að sannanirnar eru ekki nógu
traust uppbyggðar og möguleikar opn
ir að hnekkja þeim með rökum. Sama
niðurstaða kemur í ljós þegar hugað
er rökfræðilega að öðrum sönnunum
miðaldaheimspeki fyrir tilveru guðs. Þá
íer höfundur nokkrum orðum um mik-
ilvægi Ágústínusar í heimspekisögunni
og sýnir fram á hvern þátt hann hefur
átt í því að móta guðfræðileg viðhorf
síðari tíma. Einnig gerir hann grein fyr-
ir áhrifum hans á heimspeki manna eins
og Bonaventura, Albertus Magnus,
Thomas ab Aquino og John Duns Scotus.
Annað bindi heimspekisögu Wed-
bergs, Filosofins historia. Nyare tiden
till romantiken. Bonniers 1959, hefst á
kafla um stefnur og viðfangsefni í heim-
speki 15. og 16. aldar og lýkur með
ýtarlegri könnun á heimspeki Kants. í
aðfararorðum þessa bindis segir höfund-
ur, að hann hafi leitazf við að taka
aðeins með þau atriði í heimspeki þess-
ara alda, sem að einhverju leyti mörk-
uðu skref fram á við í sögu manns-
andans. I framhaldi af þessu seg-
ir hann, að verk ýmissa ágætra heim-
spekinga, sem að sínum dómi uppfylli
ekki þessi skilyrði, séu því aðeins laus
lega nefnd.
Vélræn heimsmynd 17. og 18. aldar
heitir annar kafli þessa bindis, þar sem
gerð er grein fyrir eðlisfræði þessara
alda og hulgnryndum og þekkingu um
irúm og tíma. Þá er fjallað um endur-
vakningu vísindahugsjónar, Platóns og
Aristótelésar, en síðan vikið að helztu
heimspekikenningum síðari alda.
René Descartes er venjulega talinn
forgöngumaður heimspeki síðari alda og
þá vitnað til rits hans „Ritgerð um að-
ferðina", sem kom út 1637. En fræg-
asta atriði í heimspeki Descartes er þó
yrðing hans: Cogito ergo sum, ég hugsa,
þessvegna er ég til, en þessa yrðingu
taldi Deseartes grundvallarsefningu í
heimspekikerfi sínu. Röksemdafærsia
hans fyrir haldi þessarar yrðingar
er í stuttu máli á þessa leið: Hann
segist geta hugsað sér, að fjandsam-
legur andi villi honum svo gersamlega
Bernard Bolzano.
Anders Wedberg.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. marz 1968