Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1968, Blaðsíða 1

í Bayerische Staatsbibliothek í Miinch-
en, um 16 þús. bækur. Mestu söfn vögg-
uprents á Norðurlöndum eru í Konungs
bókhlöðu í Kaupmannahöfn, Háskóla-
bókasafni í Uppsölum og Konungsbók-
hlöðu í Stokkhólmi, en lítið eitt í öðr-
iim stöðum. Ýmis söfn hafa látið gera
sérstakar skrár um vögguprent sitt og
geyma það aðskilið frá öðrum bókum
iíkt og handrit, enda er mikill skyld-
leiki með vögguprenti og miðaldahand-
ritum.
Hinir elztu prentarar drógu sjálfir
letur sitt, greyptu það í harðan málm,
gerðu mót og steyptu svo stílinn. Letur
miðaldahandrita með böndum og úrfell-
:ngum varð fyrirmynd þeirra, og eftirlík-
ing handritanna varð fyrst í stað all-
náin í fleiri atriðum, svo sem bókar-
skrauti og broti. Upphafsstafir voru
vfirleitt ekki prentaðir í hinum elztu
bókum, heldur dregnir í fögrum litum,
og var þá skilinn eftir fyrir þá reitur,
sem dráttlistarmaðurinn fyllti. í reitinn
var oft prentaðar smáu letri sá bók-
stafur, sem draga skyldi. í mörgum bók-
lúta eigin lögmálum. Upphafsstafir voru
brátt skornir í tré og mótin notuð aftur
cg aftur. Letur breyttist, og fjölbreytni
þess óx Snemma var farið að nota latn-
eskt letur (antiqua, fornaletur) ásamt
gotnesku letri, og um 1500 er fyrst getið
verzlunar með leturmót. Bókin fær titil-
blað, brotið minnkar og verður hand-
bægt.
Landsbókasafn fslands á sjö vöggu-
prent. Fjórar þeirra bóka bárust safn-
inu um miðja síðustu öld úr tvítaka-
,'ófni Konungsbókhlöðu í Kaupmanna-
höfn, eina sendi Cornell-háskóli safn-
inu að gjöf árið 1921 úr bókum Will-
ards Fiskes prófessors, en uppruni
tveggja bóka, sem safninu bættust á
fyrri öld, er óviss.
Ef siegið er tölu á bækur í Lands-
bókasafni prentaðar utan Norðurlanda
fram til 1550 og Norðurlandabækur fram
iil 1600, kemst sú tala nokkuð á fimmta
tug. í Ritaukaskrá safnsins 1939 birtist
skrá eftir Pétur Sigurðsson, fv. háskóla
fitara, um þær þessara bóka, er safnið
hafði þá eignazt, 32 að tölu. Sérstak-
Titilblað á fyrslu útgáfu Danasögu Saxa hins málspaka, París 1514.
Myndir með greininni tók Ijósm. Landsbókasafns, Donald Ingólfsson.
Elzta mynd af prentverki, sem þekkt er. (Danse macabre, Lyon 1499).
♦
11. tbl. — 31. marz 1968. — 43. arg.
Ólafur Pálmason bókavörður:
Erlent fornprent
í Landsbókasafni
I .andsbókasafn íslands er ungt safn
á aiþjóðamælikvarða. Þegar til þess var
stofnað, voru engin þau bókasöfn fyrir
í landinu, sem orðið gætu verulegur
vísir þjóðbókasafns. Þeir, sem að stóðu,
hófu því söfnunarstarf sitt með tvær
hendur tómar. Segja má, að tekizt hafi
íurðuvel að draga að safninu íslenzk-
ar bækur frá þeim tíma, er leið frá
upphafi íslenzkrar prentlistar til stofn-
unar þess. Þar hefur munað mest um
framiag nokkurra ötulla bókasafnara,
einkum á fyrri öld, sem létu safnið
njóta bóka sinna, og verður það seint
fulimetið.
Að sjáifsögðu á Landsbókasafn miklu
minna að tiitölu af erlendu fornprenti.
Veldur því bæði afskekkt lega vor og
kröpp kjör, að þar hefur safninu orðið
miður til fanga. Á 18du öld vaknaði
verulegur áhugi með öðrum þjóðum á
söfnun gamalla bóka vegna prentsögu-
iegs minjagildis þeirra. Þær hafa síðan
stöðugt stigið í verði og margir verið
um hituna, þegar þær hafa boðizt.
Bækur prentaðar fyrir árið 1501 eru
nefndar á erlendum málum incunabula
(eint. incunabulum) af lat. cuna'bula, sem
merkir vagga eða reifar. Á íslenzku
hafa slíkar bækur verið nefndar vöggu-
prent. í erlendum bókasöfnum eru víða
komin mikil söfn vögguprents, hið mesta
um standa reitirnir ófylltir, og hefur
þá ekki orðið úr, að bókin væri lýst.
Oft dró bókarskreytirinn flúr á blað-
lendur, og stundum hefur hann dregið
strik í alla stóra stafi á hverri síðu
til skrauts. Vögguprent er yfirleitt í
stóru broti, arkar- eða fjórblöðungs-
broti, og hinar elztu bækur eru titil-
Dlaðslausar, en prentstaðar, prentara og
prentárs oftast getið að bókarlokum.
Stundum var nokkur hluti upplags prent
aður á skinn, en meginhlutinn á hinn
víandaðasta pappír. Prentflöturinn er
iafnvægur, og sætir furðu, hve vel hefur
tekizt að þrykkja jafnt og skýrt.
Smám saman tók hin prentaða bók að
lega verðmætur hluti þessara bóka eru
eindæmabækur (unica, eint. unicum),en
svo eru nefndar þær bækur sem einung-
is er þekkt eitt eintak af. Landsbóka-
sefn á ellefu erlendar eindæmabækur
eða -brot frá 16du öld, allt Norður-
landabækur.
Nokkurt úrval hinna elztu erlendu
■>oka í Landsbókasafni er nú til sýnis
t. anddyri Safnahússins. Þótt erlent forn
prent í safninu sé ekki fyrirferðarmikið,
eru þar þó merkilegri sýnishorn prent-
gripa frá fyrsta skeiði hinnar svörtu
iistar en margur mundi ætla eftir um-
fangi. Sumar bókanna eru gerðar af
hinum þekktustu meisturum sinnar tíð-