Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.1968, Blaðsíða 11

tV'Wf,
■yirHj J^í^cr**^***** ffjj
<fb>rtrnaz. /J-, 'TXfnrUwJj;
AnrcljtiidTe *' ‘rb’Áe ^r***
cok***?/0
ú‘ s
•■ ***+
Eiginhandaráritun Arngríms lærða á
eintaki Háskólabókasafns af Brevis
commentarius. Viðtakandi var Peder
S0rensen, líflæknir Danakonungs (1514
—1602).
C R Y MOC AE A
R ERUm'ÍsLAN*
DICARVM
L i b it i UI.
sAR íVÖ H tMic-M }ONJM
. t * r sí ,v b r M
Í'-^vctL tt.
V>iei&pt»pcr tkunomt fk: oftrr
tor cH 7JíimitMs,
H A M B W R G i,
%if* f»u Y n *f " *■
f dithmali blhtkehii
jlSLANDIA,
s I V E
IPopulorum Sc mim’oHium qu.vjn
cá JníularcpniunUj!
1 ACCVRATJOft DESCiUÍ'flOj
i OROxi axíjia Jid’jim-w
quciLtm adjcBa,
tVO fcVNl » AT.t VÓRVM,
Ls Typographcio Hcnrici ab Hacilcr.q
C { ■> I > l. V t ».
i

Symbolvm et ly.
Íív n:;i BJ.lkíni.;iiJ
Sjn'.ía c,vsfiD íiaúiisjlitntíífnra bdlít
tsobid Irjiiíi?*
Mynd Guðbrands biskups af Blefken í
apalíki.
lagi Guðbrands biskups, „mörgum last-
skrifum svar að gefa, sem út eru gengn-
ar um vort föðurland“, eins og biskup
komst að orði við annað tækifæri. Is-
landsfrásagnir Peerse og annarra höf-
unda, sem nefndir eru hér að framan,
eru raktar og vísað heim til föðurhús-
anna eftir þrætubókaraðferðum aldar-
innar. Bókinni er skipt í tvo kafla,
og fjallar annar um landið, en hinn um
þjóðina. „Lastskrifin“ héldu raunar á-
fram að birtast og jafnvel aukast, en
nú áttu menn völ á traustari vitneskju
um landið en áður var á boðstólum,
ef þeir kusu fremur að hafa það sem
sannara var. Margir fylgdu síðan frá-
sögn Arngríms, en blönduðu hana forn-
um og nýjum sögnum af margvísleg-
um toga og mismunandi uppruna. Bók-
in var ljósprentuð í Reykjavík 1968, og
ritaði dr. Jakob Benediktsson formála.
Með Brevis commentarius hefst rit-
ferill Arngríms, og dró það meiri
slóða en flest annað, sem Islending-
ar höfðu ritað um sinn. Húmanisminn,
hámenning aldarinnar, heldur innreið
sína í íslenzkar bókmenntir. Bókin er
tileinkuð Kristjáni IV Danakonungi, og
þá Arngrímur úr konungssjóði 30 ríkis-
dali að launum. Nam sú upphæð meiru
er. sjö kúgildum og var höfðingleg borg-
un. Fara ekki sögur af því, að íslenzk-
um manni hafi verið goldin ritlaun fyrr.
Áhrif bókarinnar urðu allmikil, ekki
sízt vegna þess, að Ortelius og Merca-
tor notuðu hana að öðrum þræði sem
uppistöðu frásagna um ísland í hinum
frægu landabréfasöfnum sínum. Við það
bættist, að fimm árum eftir útkomuna
birtist Brevis commentarius í heild á-
samt enskri þýðingu í fyrsta bindi hins
víðfræga fer'ðasögusafns Richard Hak-
luyts, The Principal Navigations, Lond-
on 1598.
Þótt Elrevis commentarius hefði birzt
í tveimur útgáfum, varð ekkert lát á
„lastskrifum". Árið 1607 birtist sú bók
í Leiden í Hollandi, sem alfrægust varð
allsa níðrita um ísland og að sama
skapi langlíf: Islandia eftir Dithmar
nokkurn Blefken. Menn vita ekki önnur
deili á manni þessum en þau, sem lesa
má í bókinni. Hann á að hafa komið
til íslands árið 1563, en vafasamt er,
að hann hafi nokkru sinni séð landið,
en sett bók sína saman eftir skipara-
sögum. Síðan lenti hann í mörgum æv-
intýrum og hrakningum víða um lönd,
týndi handriti sínu, en s’lysaðist til að
finna það aftur löngu síðar. Tafðist því
útgáfa bókarinnar í 44 ár. Hefur löng-
um verið talið, að Blefken hafi sett
saman meiri óhróður um ísland og fs-
lendinga en allir menn aðrir, og hefur
þó mörgu verið logið á landann fyrr
og síðar. Bók Blefkens varð vinsæl og
birtist að minnsta kosti í 14 útgáfum á
ýmsum málum, auk lengri eða skemmri
útdrátta og frásagna, sem aðrir menn
tóku upp í rit sín.
íslendingum sárnaði bók Blefkens á-
kaflega, og þegar Arngrími barst hún í
hendur, brá hann hart við og ritaði
nýja bók iandi sínu og þjóð til varnar.
Rit þetta, Anatome Blefkeniana (Blef-
ken krufinn), var p-°ntað á Hólum 1612,
lítil bók í átta blaða broti. í prent-
smiðjunni hefur sennilega verið knappt
um latínuletur, því að meginhluti bókar-
innar er með gotnesku letri, en það
þótti hæfa illa latinubókum. Örðugleik-
ar á sölu íslenzkra bóka á álþjóðamark-
aði hafa senhilega valdið því líka, að
bókin var gefin út að nýju í Hamborg
ári síðar, 1613, að þessu sinni í fjög-
urra blaða broti af tízkugerð aldarinn-
ar.
í Anatome er Blefken lagður á skurð-
arborðið og krufinn eins og hvert annað
hræ, en lík glæpamanna voru þá eink-
um notu'ð til slikra bragða. Hver hluti
líkamans er tekinn fyrir af öðrum: höf-
uð, heili, brjóst og magi, en þar er fátt
að finna annað en ólyfjan, fúlmennsku,
lesti og ódyggðir. Þegar aðgerðinni lýk-
ur, snýr Arngrímur sér á sama hátt að
bókinni og rekur efni hennar til kynja-
sagna eldri höfunda, sem Blefken hefur
fært í stílinn og logið inn í. Bókinni
lýkur svo með lofkvæðum um afrek
Arngríms að þeirra tíma sið og níðkvæði
um Blefken með þeirri frómu ósk, að
hann „drafni og rotni“. Fylgir svo mynd
af honum í apalíki, liklega gerð af Guð-
brandi biskupi.
En Arngrímur hafði ekki erindi sem
erfiði. Árið 1616 gaf þýzkur prestur
og stjörnufræðingur, David Fabricius,
út nýja bók um Island: Van Isslandt
vnde Grönlandt eine korte Beschryuinge
(Um ísland og Grænland, stutt 'lýsing).
Þar eru laptar upp frásagnir Blefkens
og fáu nýtilegu bætt við. Arngrímur
brá enn við með nýju varnarriti: Epi-
stola pro patria defensoria (Bréf tii varn
ar föðurlandinu), sem kom út í Ham-
borg 1618. Þetta er lítil bók, aðeins
30 blaðsíður í fjögurra blaða broti, auk
formála Guðbrands biskups og lofkvæða
um Arngrím. Bókin er rituð í sendi-
bréfsformi eins og nafnið bendir til, en
skrifuð af meiri hógværð og nærgætni
við andstæðinginn en svarið til Blef-
kens, enda var Fabricius mikils háttar-
maður og allfrægur, lærisveinn Tyge
Brahes og vinur Jóhannesar Keplars.
Með bók þessari er lokið hinum beinu
deiluritum Arngríms, og skal þá vikið
næst að sagnritun hans.
IV.
Arngrímur dvaldist eins og áður seg-
ir í Kaupmannahöfn veturinn 1592-1593,
í sambandi við málavafstur Guðbrands
biskups frænda síns. Þar kynntist hann
ýmsum fræðimönnum í hópi húmanista
eins og Arild Huitfeldt, sem var kanzl-
ari konungs og hafði mikla Danmerkur-
sögu á prjónunum, er kom út nokkrum
árum síðar. Hann batt einnig vináttu við
tvo af yngri sagnariturum Dana, Niels
Krag og Jon Jacobsen Venusin, sem báð-
ir urðu síðar konunglegir sagnaritarar.
Þá var uppi með Dönum vaxandi áhugi
ó öllu, sem varðaði sögu landsins, og
af dansk-norskum þýðingabrotum af
konungasögum Snorra og ef til vill fleiri
gögnum bauð þeim í grun, að á íslandi
væri sitthvað skróð, sem fengur væri
að, en þá brast kunnáttu í íslenzku til
að nota þær heimildir. Nokkru seinna
vai Arngrími falið gegn konungleg-
um lénum að safna öllum þeim gögnum
er hann mætti um sögu Dana, Norð-
manna og Orkneyinga og gera úr þeim
útdrætti handa dönskum sagnariturum.
Arngrímur gerði útdrætti þessa á lat-
ínu og telst fróðum mönnum svo til,
að hann hafi notað um 60 rit til þeirra
fanga og annarra ritstarfa sinna. Eitt
þessara rita, Skjöldunga saga, er nú að-
eins varðveitt í útdrætti eða þýðingu
Arngríms. Ritsafn þetta hefur vafalaust
komið dönskum fræ'ðimönnum að tölu-
verðu 'liði, og notuðu það ýmsir, en ekki
var það prentað að sinni.
Rannsóknir Arngríms á sögu Norður-
landaþjóða beindu huga hans að sögu
sinnar eigin þjóðar, og erlendir menn
hvöttu hann til að rita bók um það efni
og hétu honum aðstoð, ef til útgáfu
kæmi. Einn þeirra, David Chytræus,
háskólakennari í Rostock, las Brevis
commentarius og hvatti Arngrím til
að rita rækilega þjóð- og landlýsingu
ósamt sögu, en láta ekki sitja við það
að þrífa af fósturjörð sinni bakslettur
annarra manna. Arngrímur tók þá sam-
an bók þá, er hann nefndi grísku heiti:
Crymogæa (ísland), og kom hún út í
Hamborg 1609.
Bókin er í þremur meginköflum og
hefst á örstuttum landfræðilegum kafla,
en víkur þvínæst að fundi landsins og
landnámi, stjórnskipan þjóðveldisins,
kristnitöku og kirkjustjórn. í öðrum
kafla segir frá nokkrum helztu görpum
íslendingasagna, en þriðji og síðasti kafl-
inn fjallar um sögu landsins eftir að
það kom undir konung og fram á daga
Arngríms. Crymogæa er aðalrit Arn-
gríms og fyrsta tilraun til þess að segja
sögu íslendinga í samfélldu máli eftir
daga Ara fróða.
Sala bókarinnar mun hafa verið frem-
ur dfæm, og útgefandinn andaðist um
það bil, sem bókin kom út og upplagið
gekk kaupum og sölum. Nýir eigendur
gerðu ný titilblöð með breyttum ártöl-
um og jafnvel fleiri smábreytingum, en
texti Arngríms stóð jafnan óhreyfður.
Til eru slíkar titilblaðsútgáfur frá 1610
og 1614, og gamlir höfundar nefna einn-
ig útgáfur frá 1618, 1620, 1630 og jafn-
vel 1650, en engin þeirra er nú kunn,
og vafalaust hafa þær áldrei verið til
allar. Kaflar úr Crymogæu voru birtir
af Samuel Purchas í alkunnu safni land-
fræðirita: Purchas His Pilgrimes, Lond-
on 1625, og St. J. Stephanius lét prenta
fyrstu bókina í heild í safni rita um
sögu Dana og Norðmanna, De regno
Daniæ et Norvegiæ . . . tractatus varii.
Var bókin gefin út í tveimur dálítið mis-
munandi útgáfum í Leiden árið 1629.
Um þessar mundir vaknaði töluverð-
ur óhugi meðal Dana á Grænlandi, enda
töldust þeir eiga landið. Enskir sæfarar
voru teknir að venja þangað komur sín-
ar, og þótti Dönum atferli þeirra ískyggi-
legt og benda til þess, að Englendingar
hygðu þar til yfirráða. Nokkrir mis-
heppnaðir leiðangrar voru sendir til
landsins á fyrstu árum 17. aldar, og
skýldu þeir tryggja veldi Dana og sýna
öllum heimi, hver hefði þar húsbónda-
vald. Þetta hefur sennilega hvatt Arn-
grím beint eða óbeint til þess að taka
saman bók um Grænland, eftir því sem
sagði frá á fornum bókum íslenzkum.
Bókin var rituð á latínu og heitin eftir
landinu, Gronlandia, og send dönskum
fræðimönnum, en ekki var latneski
textinn prentaður fyrr en 1951, í hinni
miklu útgáfu dr. Jakobs Benediktsson-
ar á latínuritum Arngríms, Arngrimi
Jonae Opera latine conscripta, sem
kom út í Kaupmannahöfn á árunum
1950-1957. Árið 1688 kom út í Skálholti
íslenzk þýðing bókarinnar, og loks birt-
ist hún í danskri þýðingu gerðri úr ís-
lenzku, í Kaupmannahöfn 1732. ís-
lenzka þýðingin var ljósprentuð í Kaup-
mannahöfn 1942 í umsjá Jóns prófessors
Helgasonar.
Crymogæa og Gronlandia eru báðar
ritaðar samtímis á árunum nálægt 1600,
að minnsta kosti hafði Arngrímur hina
fyrrnefndu í farningi sínum til Kaup-
mannahafnar 1602, og skömmu sfðar
sendi hann dönskum fræðimanni, Resen
háskólakennara, Gronlandiu. En nú
hefst langt hlé í sagnaritun Arngríms,
því að biskup var orðinn gamlaður
og embættisannir og önnur störf köl'l-
uðu að. En þá bar svo við árið 1631,
að sagnaritari Danakonungs, Joh. Isa-
cius Pontanus gaf út mikla Danmerkur-
sögu (Rerum Danicarum historia). Bók-
inni fylgir landfræðilegt yfirlit um ríki
konungs, þar á meðal ísland. Pontanus
víkur þar að hinni ævafornu ráðgátu,
hvort ísland hafi verið kunnugt forn-
aldarþjóðum Miðjarðarhafslanda og
land það, er þeir sögðu frá og nefndu
Thule. Pontanus var þess fullviss, að
svo væri, og færir til mikinn fjölda
fornra ski'lríkja, meðal annars bréf
erkistólsins í Hamborg og Brimum, en
þar er íslands getið nokkru fyrir lánd-
nám. Arngrímur reis nú upp til andmæla
og ritaði allmikla bók: Specimen Island-
iæ historicum (Sýnisbók íslenzkrar
sögu). Rekur hann landnámssögu ís-
lands eftir Landnámu og sýnir fram á,
að landnámsmenn hafi komið að óbyggðu
landi, þegar þeir settust hér að seint á
9. öld, en hugmyndir Pontanusar um
Thule og forna byggð á íslandi séu
rangar; hinar fornu frásagnir eigi ekki
við ís'land, og skjöl erkistólsins séu
ugglaust síðari falsanir. Arngrímur átti
í miklum barningi að fá bókina gefna
út, en loks var hún prentuð í Amster-
dam 1643.
Specimen er jöfnum höndum deilu- og
sagnfræðirit, en virðist þó fremur eiga
Framh. á bls. 13
10. nóvember 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11