Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.1968, Blaðsíða 12

FLATEY
Framh. af bls. 9
inn reykj arlopi úr strompi
verður ti'l að menga þetta tæra
morgunloft; líklega ekki enn
farið að hella uppá könnuna í
byggðinni. En fiskiflugan er
komin á fætur og tekur þátt í
glaðværum morgunsöng ásamt
kríu og svartbak.
Úr austurglugganum á lækn-
ishúsinu sést mæta vel yfir
Flatey, yfir hæðirnar og mýr-
arsundin, sem þar verða á mitli.
Nokkur stök hús standa utan
við sjálft þorpið, sum eilítið
undarleg í sköpulagi. Næst aust
an við læknishúsið er Ólahús,
kassi með valmaþaki, nýlegt.
Síðan Strýta, eitt gagnmerk-
asta hús um Breiðafjörð. Mér
skilst það séu þrjú herbergi,
byggt hvert ofan á öðru.
Aframhaldandi austur um tún-
in eru Hólshús, nú mannlaust
og ísafoldarhús eða Hölluhús.
Það byggði Pétur Thorsteins-
son á Bíldudal yfir móður sína.
(Framh. í næsta blaði).
AD TEMJA ELDINN
Framh. af bls. 7
örðu — og það getur tekið
margar klukkustundir að gera
skrá yfir rannsóknarefni sem
finnst á bletti á stærð við þessa
blaðsíðu.
En aðferðin borgar sig. Að
Torralba hefur hún leitt í ljós
órækar sannanir fyrir því að
fyrir þúsundum alda notuðu
veiðimenn eldinn til að fæla
bráð sína. A einum stað fannst
til dæmis mestallur vinstri
helmingurinn af stórum karl-
fíl, með tennur og bein óbrot-
in og öll á sínum stað — og
hafði hann varðveitzt í leir
leðjulagi, Ieifum af steinrunnu
mýrlendi. Dýrið virðist hafa
anað út í mýrina, oltið á vinstri
hliðina og sokkið svo djúpt, að
einungis vinstri hliðin var að-
gengileg fyrir slátrarann.
Þetta dýr kann að hafa villzt
út í fenið. En sú staðreynd að
örlög margra annarra fíla urðu
hin sömu á þessum sP'ðum mæl
ir gegn tilviljun og með því að
Torralba veiðimennimir hafi
átt virkan þátt í atvikunum í
fenjunum. Howell hefur gert
kort yfir staðsetningu margra
viðarkola- og kolaefnisbúta og
sýnt að efnið liggur mjög dreift
yfir stórt svæði. „Hver sem
Icveikti þessa elda, hefur að
því er virð'st brennt gras og
kjarr á, stórum svæðum og í
ákveðnum ti!sran>ri“, segir
mannfræMngur'nn frá Chicago.
„Ég get þe^s til að tilgangur-
inn hafi verið sá að reka fíla
eftir dalnum og út >' fenin“.
E’durinn kann einnig að hafa
verið notaður til að framleiða
öflugri spjót. Frumbvggiar
Ástral'u sviðu endana á stöf-
um þeim, sem þeir notuðu til
að grafa með. Við það ham-
aði viðurinn og varð stökkur
að utan svo auðveldara varð
að brýna liann. Maðurinn
kunni skil á þessari aðferð þeg
ar fyrir 80.000 árum, eins og
sést af viðarspjóti með oddi
hertum í eldi, sem fannst á
rannsóknarsvæði einu í Norð-
ur-Þýzka!andi og sumir vísinda
menn telja að ámóta aðferðir
hafi þekkzt allt frá tímum Pek
ing mannsins.
Matseld er einnig talið hefj-
ast á þessum tíma, einkum
vegna hinna óbeinu en sann-
færandi upplýsinga sem tenn-
urnar veita okkur, en þær eru
mjög næmur mælir á þróunar-
breytingar. Til dæmis hafa
sjimpansar og górillur Iangar,
beittar framtennur, sérstaklega
gerðar til að rífa og slíta, saxa
grófa jurtafæðu og berjast —
en smáar framtennur æðri
mannapategunda fyrir meir en
10 milljónum ára benda til þess
að þeir hafi ekki þurft á þess-
um sterku tönnum að halda,
þar sem þeir höfðu vanizt notk
un verkfæra. En jaxlar, sem að
allega eru notaðir til að mylja
og tyggja, halda áfram að vera
stórir þar til á tímum Homo Er
ectus, þá taka þeir að minnka
og má gera ráð fyrir að það sé
vegna þess að hann étur mýkri
og auðtuggnari fæðu.
Eldun matar kann einnig að
hafa átt sinn þátt í breytingu
á andlitslögun mannsins, í
einskonar keðjuverkun. Ein
ágizkun er sú að mýkri fæða
hafi lagt minna á kjálkana og
kjálkavöðvana og þeir því
minnkað um leið og jaxlarnir.
Þetta hafði aftur áhrif á bygg-
ingu höfuðkúpunnar í heild.
Þykkar framskagandi brúnir
og önnur frarostæð bein höfðu
þjónað aðallega sem beinabygg
ing til að tengja hina öflugu
kjálka við og þau urðu mínni
um leið og vöðvarnir tóku að
rýrna. Ennfremur varð sjálf
höfuðkúpan þynnri og kann
það að hafa auðveldað þá út-
þenzlu heilabúsins sem þurfti
til að heilinn gæti stækkað.
Hvað snertir uppruna elda-
mennskunnar hefur enginn enn
getað bætt undirstöðuatriðið í
sögu Charles Lamb um grísinn
sem varð svínasteik þegar hús-
ið brann. Fyrir hálfri milljón
ára voru engin hús, en skógar
eldur getur hafa gert sama
gagn og vel það. Eða þá að
hirðulaus veiðimaður hefur
misst sinn hluta af bráðinni inn
í bálið og bragðast kjötið bet-
ur en ella þegar honum tókst
að ná því. Auðvitaff hafa slík
slys átt sér stað mörgum sinn-
um áður en maðurinn gerði það
að vana sínum aff steikja seiga
fæðu.
Sálfræðilegar breytingar áttu
sér stað ekki síður en líffræði-
legar. Eldamennskan hefur átt
verulegan þátt í að hvetja til
meira taumhalds, til að halda
í skef jum þeirri tilhneigingu að
gera allt strax. Hömlur eru jafn
greinileg merki framþróunar og
verknaðurinn sjálfur og veiði-
mennirnir urðu mannlegri eft'ir
því sem þeim Iærðist að Iáta
sumt ógert. Með tilkomu mats-
eldar til dæmis, tóku þeir að
eyða minni tíma í að rífa í sig
nýveidda bráffina á staðnum og
meiri tíma í hellinum þar sem
þeir neyttu fæðunnar saman í
kringum eldinn. Þegar maðurinn
beizlaði eldinn steig hann mikil
vægt skref í þá átt að beizla
sjálfan sig.
Þegar nýir lífshættir eru upp
teknir þýðir það að leggja verð
ur hina gömlu niður og ef til
vill eru þýðingarmestu áhrifin
af notkun cldsins þau að breyta
einni grundvallar hrynjandi lífs
ins. Öll dýr láta með einhverj-
um hætti stjórnast af hínu sama
mikla og síendurtekna fyrir-
bæri, reglubundnum og fyrir-
fram vituðum lireyfingum sólar-
innar. Þau vakna um sólarupp-
rás og taka á sig náðir um
sólsetur. En þessi hvöt er í eðli
sínu miklu méira en það eitt
að sýna viðeigandi og eðlileg
viðbrögð við sólarbirtunni. Marg
ar dýrategundir halda sínum
eðlilegu svefnvenjum þótt skýj-
að sé og í búrinu í rannsóknar-
stofunni þótt þar logi ljós all-
an sólarhringinn.
Þessar athuganir benda til
þess að hér sé um að ræða
einhverja innvortis tímavörzlu,
einskonar lífeðlislega klukku,
sem telur hverja sekúndu sem
líður og gerir líffærunum við-
vart um það hvenær tími sé
til að sofna eða vakna. Talið er
að þetta sé hópur taugafruma
djúpt inni í þeim hluta heil-
ans sem sér um hitatemprun og
ara ósjálfráða starfsemi.
Rannsóknin, sem lýst var
við Vísindastofnunina fyrir
skömmu miðar að því að upp-
lýsa fleira um þessa klukku.
Tilraunir Curt Richters með
rottur staðfesti þá almennu
skoðun, að þessi lifeðlislegu
tímaverðir störfuðu eftir mjög
ákveðnum og nákvæmlega tíma
bundnum reglum. Rottur, sem
einangraðar voru frá öllum
utanaðkomandi tímamerkjum,
vöknuðu samt sem áður og yfir
gáfu hreiður sín snemma á
morgnana, komu aftur að tólf
tímum liðnum, fóru eftir aðra
tólf tíma og þannig koll af
kolli. Richter bendir á að „það
var nærri því eins og kveikt
væri og slökkt á rofa tvisvar
sinnum á sólarhring". Hann
upplýsir einnig að svipaða lífs
hrynjandi sé að finna hjá ýms
um apategundum og að hún
kunni að hafa verið til staðar
í manninum áður en hann tók
að nota eldinn.
Mannleg þróun er þróun í
átt frá skorðuðum og vélræn-
um eðlisviðbrögðum til síauk-
ins sveigjanleika. Eftir því sem
aldimar liðu varð maðurinn
meistari í aðlögun. Hátternis-
lega þýðir það að hann sleit
sig úr ýmiskonar viðjum, svo
sem tímahringrás svefns og
vöku, en sú breyting hefði
aldrei átt sér stað án eldsins.
Aff varðveita eldinn og halda
honum lifandi krafðist margvís
legrar starfsemi sem braut í
bága við „hringrásina. Flokks
menn urðu annað tveggja að
standa vörð og vaka alla nótt-
ina, eða hafa á sér andvara og
vakna við og við til þess að
ganga úr skugga um að allt
væri með felldu.
Að rífa sig út úr tólf-tíma
hringráSinni varð lífsnauðsyn
og hún skapaði einmitt það
ástand sem þarf til þróunar-
breytinga. í þessu tilviki sem
og alltaf virðist framvindan
harla óréttlát. Slík breyting
kom harðast niður á flokkum,
sem samanstóðu eingöngu af
velhöfðum einstaklingum með
fyrsta flokks innbyggð úr sem
störfuðu eins og þeim var ætl-
að að starfa.
fmyndið y kkur varðmann
sem situr við eldinn og starir
í logana, síðan út í nætur-
myrkrið og aftur í logana.
Hann dottar og berst við ásókn
svefnSins en baráttan er von-
laus vegna þess að úti í nótt-
inni eða inni í hellinum er ekk
ert sem rofið gæti tilbreyting-
arleysið og úr varðmannsins
starfar óaðfinnanlega. Að Iok-
um sofnar hann útaf, eldurinn
kulnar og rándýrunum er boð-
ið heim.
Slíkir harmleikir hljóta að
hafa átt sér stað hvað eftir
annað á fyrstu tímum elds-
notkunar, það er að segja í
hópum „Réttlínumanna". En
dottið var tilfinnanlega sjald-
gæfara í hópum þar sem sumir
einstaklinganna voru erfða
fræðileg afbrigði, „vanskapn-
ingar“ af réttri tegund, sem
ekki höfðu eins áreiðanleg úr.
Notkun eldsins kallaði á nýja
tegund sjálfsstjórnar, hæfileik
ann til að halda sér vakandi
þegar nauðsyn krafði þrátt fyr
ir þrálát aðvörunarmerki
klukkunnar. Til þess þurfti
heila með takmarkaða klukku-
starfsemi sem sendi frá sér all-
mikið vægari tímaboð, og þar
sem aðrar heilastöðvar voru
bæði nógu stórar og vfirgnæf-
andi til að stöðva eða draga
úr kröfum klukkunnar.
En slíkur heili var lengi að
skapast. 1 byrjun voru hin
gæfusömu afbrigði ekki aðeins
fá og sja'dsóff heldur var vfir
burðum þeirra stillt mjög í hóf.
Ef til vili hafa þau getað var-
izt ásókn svefnsins einní eða
tveimur klukkustundum leng-
ur. En það nægði til að draga
úr líkunum fyrir árás. Hinn
framlengdi vökutími þýddi að
eldurinn logaði einni eða tveim
klukkustundum lengur, svo að
oftar en ekki höfðu rándýrin
sig á burt í leit að auðveldari
bráð (ef til vill aðra flokka
sem ekki höfðu eins vökula
varðmenn) og það gerði gæfu-
muninn. Einstaklingar sem gátu
haldið sér vakandi lengur en
meðbræður þeirra lifðu lengur,
eignuðust fleiri börn og er frá
leið urðu þeir í algerum meiri-
hluta í hinu frumstæða mann
félagi. Þróunin varð þannig
hliðholl hinum aðgæzltusam-
ari flokkum en útrýmdi hin-
um.
En takið eftir því að klukk-
an hvorki hvarf né stöðvaðist.
„í manninum er hún öllu held
ur bæld en að hana vanti, seg-
ir Richter. „Merkí hennar sjást
enn í daglegum hitabreytingum
okkar og þó ef til vill nokk-
uð ljósar hjá fólki sem erfitt er
að vekja á morgnana.
Klukkan heldur því áfram
starfi sínu í okkur til minnis
um þá tíð er forfeður okkar
höfðu engan eld en lifðu sem
dýr meðal dýra. í rauninni get
ur hún stundum náð yfirhönd
inni undir sérstökum kringum-
stæðum eins og í sumum geð-
veikistilfellum þar sem þung-
lyndissjúklingar þjást af ofsa-
legum og óstjórnlegum geð-
breytingum með nákvæmlega
12 klukkustunda millibili.
Maðurinn bjó sér til nýjan
dag þegar hann flutti eldinn
inn í híbýli sín, gerfidag, sem
ekki var eingöngu háður hreyf
ingum sóíarinnar. Stundirnar
eftír að myrkt var orðið hafa
sennilega veriff hvíldar og af-
slöppunartími sem hann gat
notað til að hugsa um lífsstarf-
ið, sem sífellt var að verða
viðameira (oft beinlinis fyrir
aukna notkun eldsins). Fíla-
veiðarnar við Torralba hafa
til dæmis þurft skeleggga skipu
lagningu og útsjónarsemi. Að
kveikja elda í kjarri á mikil-
vægum stöðum um endilang-
an dallnn og reka mahjðrff út
í fenin var mikilsháttar fyrir-
tæki og margir veiðiflokkar
hljóta að hafa tekið höndum
saman til að hrinda því í fram-
kvæmd.
Ennfremur er tilvera svo ris
hárra framkvæmda í sjálfu sér
sönnun um mjög aukinn þroska
á sviði mannlegs samneytis. Mál
ið, sem er hið mannlegasta I
mannlegu hátterni, hlýtur að
hafa tekið öra þróunarkippi
þegar veiðimennskan var í
vexti og eldurinn logaði glatt
eftir sólarlag. Að mörgu var að
hyggja: frásagnaratriði úr vel
heppnuðum veiðiferðum, karla-
raup um þennan stóra sem
slapp, áætlun um nýjar veiði-
ferðir, reglur um veiðisvæði og
skiptingu aflans og vaxandi
forði tilbúinna sagna.
Að lokum er svo hlutverk
eldsins í fyrstu trúarreynslu
mannsins. Frumstæðir veiði-
menn sóttu með kyndla í hönd-
um langt inn í leyndustu af-
kima hellanna, þöktu veggina
útskurði og málverkum af dýr-
um og komu saman við bjarma
eldsins til helgisiðahalds og
getum við aðeins gizkað á til-
gang þess. Þessar neðanjarðar-
samkomur áttu sér stað á síð-
ustu 30.000 árum eða þar um
bil. En margir vísindamenn eru
þess fullvissir, að maðurinn
hafi fengizt við svipaða iðju
mörg hundruð þúsund árum áð
ur en listin kom til sögunnar,
og að hann hafi notað eldinn í
tvennskonar tilgangi — sem
Ijósgjafa og til að vekja hugar-
æsingu.
Eldsárátta finnst hjá frum-
stæðum þjóðflokkum og hjá
börnum auk vissra sálsýkis-
sjúklinga og hún kann að vera
upprunnin aftur í grárri fom-
eskju. Oakley leggur áherzlu á
„hinn mikla laðandi mátt elds-
ins á undirvitundina eða skiln-
ingarvitin" og telur að rekja
megi hann allt aftur til fyrsta
þróunarferlis mannapanna:
„Tarsius carbonarius á Filips-
eyjum hefur hlotið nafn sitt
vegna þeirrar hneigðar að tína
upp heitar glæður úr eldum
ferðamanna og mér finnst sú
staðreynd benda til þess að apa
forfeður mannsins hafa laðast
að náttúrueldum og leikið sér
að logandi hlutum“. Áhrif elds
ins geta verið á við hvert örv-
unarlyf til að valda sýnum og
forskynjunum og hefur hann
sem slíkur þjónað tilgangi
æðstupresta og hofgyðja, hinna
menningarlegu arftaka eldber-
anna á tímum Homo erectus.
Áhrif eldsnotkunar sýna eitt
viðlogandi og ef til vill hvað
mest eðlislýsandi einkenni þess
að vera maður. Það hófst allt
saman nógu sakleysislega með
því sem virtist einföld nauðsyn
til að halda lífi í köldu lofts-
lagi og fæla rándýrin burt. En
með því að verða við þessari
nauðsyn komust forfeður okk-
ar í þá aðstöðu að vera í senn
húsbændur og þrælar afls, sem
átti eftir að gerbreyta lífsskil
yrðum þeirra og sjálfu manns-
eðlinu — með því að skapa ný
vandamál og nýjar kröfur og
nýjar aðferðir til að vekja og
uppfylla kröfur.
Breytingin átti sér stað smátt
og smátt. En í grundvallarat-
riðum er hún eins og hæggeng
fyrirmynd allra síðari og hrað
ari tækniframfara, að þeim með
töldum, sem við nútímafólk er-
um þátttakendur í.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
10. nóvember 1968