Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.1969, Blaðsíða 1

SIGURÐUR NORDAL:
Þessi grein var — eins og vikið er að á einum stað í henni sjálfri — birt
í Afmælisriti því, sem Jóni prófessor Helgasyni var fært í heiðursskyni,
er hann varð sjötugur, 30. júní s.l. Hún er hér endurprentuð, með öllu
óbreytt, fyrir tilmæli ritstjóra Lesbókarinnar.
Boðskapur Kristjáns konungs átt-
ur.da um fulltrúaþing á íslandi, frá
20. maí 1840, er í senn afdrifaríkur og
furðulegur tilburður í sögu íslendinga.
Fram að þessu hafði ekki blásið byr-
lega fyrir tillögum um sérstakt þing á
ísiandi, er samsvaraði stéttaþinguiium
dönsku, og konungur hafði einum níu
dögum áður, 11. maí, fengið í hendur
álit kanzellísins um fulltrúa íslands á
stéttaþingi Eydana. í boðskap sínum er
eins og konungur geri sér leik að því
að virða þá umsögn að vettugi. Honum
er ekki nóg að gera úrskurð um sér-
etakt ráðgjafarþing á íslandi, heldur
skipar fyrir að at'huga, hvort ekki sé
„réttast að nefna fulltrúaþingið Alþing
og eiga það á Þingvelli eins og Al-
þinig hið forna og laga eftir þesisu hiinu
forna þingi, svo mikið sem verða má“.
Þó að skynsamlieg rök væru fyrir því,
að fslendingum væri óhægt og gagnslít-
ilð að hafa fulltrúa á dönsku stéttia-
þingi, virðist það algjörlega óraunlhæf
hugmynd að sníða íslenzkt ráðgjafar-
þing eftir Alþingi þjóðveldisins. Hvað
sem hugsað hefur verið um þennan boð-
skap honum til skýxingar, verður hann
jafnan líkastur því að vera ekki annað
en konunglegur duttlungur.
Þess má minnast, að Kristján Frið-
rik hafði innan þrítugs verið kjörinn
konungur Noregs og átt þá mikinn þátt
í stórum atburðum. En eftir að hann
varð að hverfa aftur til Dammerkur, átti
hann í 25 ár að búa við smásmugult
ráðríki Friðriks konungs sjötta, frænda
síns, maut lítilla metorða og heldur
kuldalegs atlætis. Ef til vill hefur þessi
boðskapur, sem hamin gaf út, áður en
misseri var liðið frá valdatöku hans,
verið honum eins konar fróun eftir
þetta tímabil, — vottur þess, að nú
væri hann orðinn einvaldur. Þess hátt-
ar ráðstöfun um fsland var áhættu-
rninni og ólíklegri til alvarlegs ágrein-
ings við ráðgjafa hans en verulegar
breytingar á stjórnadháttum í Dan-
mörku sjálfri.
Annars má láta sér til hugar koma,
að þarna hafi gætt persónulegra áhrifa
eins manns, fram yfir það, sem menn
hafa gert sér ljóst, og þau séu aftur
runnin af undarlegri rót.
Ebenezer Henderson, erindreki Hins
brezka biblíufélags, dvaldist á íslandi á
árunum 1814—15, tók svo miklu ást-
fóstri við landið, að hann skírði einka-
barn sitt Thuliu (dregið af Thule), og
dáðist mjög að þessari fátæku þjóð fyr-
ir menntun almennings, guðrækni og
góða siði. Hann gaf út mikla bók um
þessa fslandsdvöl, sem prentuð var í
tveiimiuir bindum 1818 og tileinikiuð Kriist-
jáni Friðrik með leyfi hans. Ekki er
ófróðlegt að tafca eiftir því, að í tileink-
un sinni ávarpar Henderson prinsinm
„konunglega tign“ (Royal Highness)
þó að Friðrik sjötti gæfi honum ekki
þá nafnbót fyrr en sjö árum síðar.
Henderson var í Danmörku bæði fyrir
cg eftir fslandsvistina og eignaðist þar
marga mikils háttar vini. Einm þeirra
var Holstein greifi, sem seinna varð til
þess fyrstur manna og á undan Bald-
vini Einarssyni að mæla með ráðgjafar-
þingi á íslandi. Hér fór sem oftar, að
hlustað var með sérstakri athygli á orð
stórþjóðarmanmisims. Þótt árið 1840 væri
langui tími liðinn frá samfundum þeirra
Kristjáms, hafa þeir sennilega orðið
prinsinum minnisstæðir, enda Ferða-
bókin honum sífellt handbær, meðal
annars til upprifjunar þess, sem þar er
sagt um Alþingi.
Síra Ámi Helgason segir um Hend-
erson í bréfi frá 1814: „Þessi maður er
mjög ortodox og hátt upp í það vand-
fýsa með útvortis guðhræðislu; góð mann
eskja held eg hann sé þar hjá, og vel
lítur hann út.“ En góðmennska Hender-
sons gilti ekki nema „þar hjá“, ekki
þegar um trúarskoðanir var að ræða.
Eftir þeim skiptir hann íslenzkum
Sigurður Nordal segir í grein sinni, að á þessari mynd sé Jón Sigurðsson
eingöngu mannlegur.
klerkum greinilega í sauði og hafra.
Þótt hann minnist varla beinlínis á
Magnús dómstjóra Stephensen, svo að
hann komst hjá því að fara um hann
horðum orðurn, hefur hann ekki ver-
ið í vafa um, að einmitt hann var högg-
ormurinn í aldingarðinum, háskalegasti
frumkveði skynsemishyggju og vantrú-
ar á íslandi. Hefur síra Jón lærði í
Möðrufelli getað frætt hann um þetta
manna bezt.
Henderson neyddist til að hafa vetur-
setu í Reykjavík, milli tveggja ferða-
sumra sinna, en undi sér þar nauðailla.
Honum fannst hún verstur staður á ís-
landi, menningansniauð og bæjarbragiur-
inn afleitur. Honum blöskraði aðbúnað-
ur sveitabænda í kauptíðinni og sú lít-
ilsvirðing, sem þeim var sýnd af kaup-
staðarbúum. Til samanburðar hugsaði
hann til þess, sem hann vissi um Al-
þingi hið forna og óbrotinn höfðings-
svip þess. Þótt honum fyndist Þingvöll-
ur hrikalegur og hyldýpi gjánna jafn-
vel hræðilegt, hugsaði hann um, að stað-
urinn auk hinnar sögulegu helgi væri
nógu afskekktur til þess að bægja frá
samkomum þingsins óþjóðalýð og spill-
ingu. Hann segist ekki hafa rætt um
atnám Alþingis við nokkurn íslending,
sem hafi ekki fordæimt þá ráðstöfuin, —
og „við sorg þeirra yfir henni hafi að-
eins eitt getað jafnazt: gremjan yfir því
að einn samlandi þeirra skyldi hafa
verið valdur að þessari breytingu.“
Þótt ekki megi væna Henderson um
að fara vísvitandi með rangt mál, verð-
ur varla öðru trúað en honum hatfi vax-
ið hvort tveggja fullmikið í augum,
söknuðurinn eftir Alþingi og gremjan
yfir afnámi þess. Ef litið er á svip þess
undir lokin, sem almenningi stóð enn þá
um 1814 nærri að minnast, t.a.m. blaðað
í Acta yfirréttarins 1751—96, gat af-
námið tæplega verið hverjum íslendingi
saknaðarefni, nema róið væri undir svar
hans af spyrjanda. Ljómi Alþingis hins
forna fór naumast að eyða skuggunum
aí niðurlægingu þess fyrr en Baldvin
Einarsson kom til sögunnar, og samit
skrifar Tómas Sæmundsison í bréfi fxá
haustinu 1834: „Ekkert talast um Al-
þing hér til lands“. Hvort sem menn
gerðu sér meiri eða minni grein fyrir
hlut Magnúsar Stephensens í afnámi
þingsins, var þetta ýkt honum til ámæl-
is af mönnum, sem voru persónulegir
fjandmenn hans af allt öðrum ástæðum
— eins og t.a.m. Bjarni Thorarensen,
ei hann kallar Magnús „morðingja" Al-
þingis, — reyndar í bréfi til Baldvins
frá 1831. En tæpast er efamál, að allt
sem Henderson segir — og með áhrifa-
miklum hætti, — um dýrð hiinis fomia
þings, söknuð og gremju íslendinga, er
litað annars vegar af óbeit hans á
Reykjavík og þó að líkindum enn meir
af andúð hans á Magnúsi Stephensen.
★ ★ ★
c
LJ vo mikil fagnaðartíðindi sem al-
þingisboðskapur Kristjáns konungs var
öllum Íslendingum, sem um þjóðmál
hugsuðu, gat vissulega brugðizt til
beggja vona, hvað þeim yrði úr honum.
Það má heita nokkurn veginn einrómn
skoðun flestra samtíðarmanna Jóns Sig-
uiðssonar og íslendinga eftir hans dag,
Fram/hald á bls. 10.