Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.1969, Page 11

miaimnil með kölPun, eíi í J>ví orði er fóílig-
ið meira en svo, að fara ætti með það í
gáleysi og 'hégómlega. Jón skrifar Páli
Melsteð 29. júní 1840: „Merkilegasta
fregnin er samt, að Kristján áttundi gaf
oss ísilieinidiinigiuim von um fuiiitrúaiþimg
heiima. — Nú er tíð til að vakna oig bena
sig að tatoa á mótii eiinis oig menn, ef mienn
vilja etoki liggja í dái til eilífðar." Hon-
um hefur þetta vor, þegar boðskapur
konungs kom svo óvænt og skyndilega,
orðið ljóst allt í senn, brýn þörf ís-
lendinga á foruistu, ef tækifærisinis
skyldi neyta, að þarna var Skylda hanis
við ættjörðina, hann var fær um að tak-
ast forustuna á hendur — og enginn
annar.
Jón sezt upp í rúminiu og semur
fyristu póliitóstou ritsmíð sína, P.C. Kniudt-
zon contra „Island og dets Handel", sem
bii-tist í Kjöbenhavnsposten 9.—21. júní
1840. Svo er að sjá af einni neðan-
málsgrein við fyrri hluta þessarar rit-
gjörðar sem Jón hafi verið byrjaður á
hesmi, áðiur en tooeiuragur biirti boðatoap
simn. Samrt hygg eg frieomur, að lofsyrð-
in um koruumg í meginmálinu, þar sem
látin er uppi sú von, að minningin um
srtjórn hans verði ógleymanleig og dýr-
mæt í sögu íslandis, sé rituð eftir 20.
maí og Jóni hafi þótt betur fara á því
að gera ekki of bert, að hann hafi ekki
fyrr farið að hugsa Knudtzon þegjandi
þörfina. Anniars gat Jón ekki valið sér
hyggilegar efnið í þessa fyrstu grein
sína, því að treysta mátti á óvinsældir
kaupmanna, og vinir Tómasar Sæmunds-
soniar, sem voru ekki allir jafnmiklir
vinir Jónis, hlutu að virða við hann að
taka svari Tómasar, sem af ýmsum ástæð
um gat ekki svarað sjálf'ur. — En af
framlhaldiniu á ferli Jóns er það skemmst
að segja, að hanm fylgdi þessari grein
eftir með annarri, uim fullt verzlunar-
frelsi, sem birtist í sama Hafnarblaði í
ágúst, — gekk í hið nýstofnað'a Fjölnis-
félag uim hauistið, sagði sig úr því 9.
febrúar 1841 og hafði 1. ár Nýrra fé-
lagsrita tilbúið að sendia með vorskip-
um til íslands. Upp frá því orkar ekki
tvímælis, að Jón Sigurðsson er leið-
toginn í íslanzkum þjóðmálum alla tið,
meðian hans naut við. í ummæium Brynj-
óllfs PétiuTisisiooar um Jón (í brófi frá
1843) eru mikil sannindi: „Það er ein-
uingis til að geta verið floikfcsforingi, að
hann vill akki samlaigast O'kkur" (þ.e.
Fjölnismönniuim) — þótt einungis sé of-
mælt. Jón vis'si, að hann átti að ráða,
það væri öltam fyrix beztu, — enda við-
urtoenndi eniginn það síðar drenigilegar
en Brynjólfur, bæði í orði og verki.
Köliluin er steypa, þeigar aQilir kraftar
persóruuninar, vit, vilji og tilfinningar,
beinast að sarna marki. Maðuiriinn með
toöliuin ihllýtuii’ situndum að láta tiiiliiit til
annarra víkja fyrir megintakmiarkimu
og ekki síður tillitið til einkalífs sinis.
Áður en Jón Sigurðsson fór til Hafn-
ar, var banin heitbundinn Inigibjörgu,
dóttur Einars föðurbróður síns. Húnvar
mærfellt sjö árum eldri, og má gera ráð
fyrir, að þessi þroskaða Reykjaví'kur-
stúltoa hafi ráðið meira um trúlofunina
en átján vetra sveitapiltur, eins og Jón
var fyrsta árið eftir stúdentspróf, er
hann dvaldisí á heimili Einars. Það er
og víst, að Ingibjörg dáði hann og unni
homum af öllum huig og hjarta. Um til-
finningar Jóns er allt ókunnara. Svo
er sagt, að Eimar hafi sett Jóni það
gtoillyrði ráðiaihagsiinis, að hann lyki
háskólaprófi, áður en hann kvæntist.
Niðurstaðan varð, að Jón tók ekkert
próf og Ingibjörg sat í festum tólf ár,
eftir að Jón fór til Hafnar. Skrítilegur
hálfkæringur er í bréfi hans til Jóns
Péturssonar frá 1843, þar sem hann
hendir gaman að hlutskipti hinna próf-
lausu: „Við eiguirn miklu örðugra en þið,
sem ekki þurfið nema að sigla beggja
Skauta byr, þegar þið eruð orðnir
kandidatar, og skrúfa stelpur rétt í
hægðum ykkar, þar sem við verðum að
hafa allar klær úti og dugir þó ekki!“
Nærri má geta, að tólf árin hafa
reynt á þolinmæði Imgibjargar. „Hún er
einmana — og hefur ekkert að gjöra
nema bíða“, segir síra Ólafur bróðir
hennar í bréfi til Jóns haiustið 1839,
— og liðu þó enn sex ár þaðan til
heimkomu Jóns. Síra Helgi Thordersen,
sem gaf þau saman 1845, lofar Jón í
hjómavígsluræðunni fyrir trygglyndi
hans, en þykir ekki orð gerandi á
tryggð Ingibjargar! Ekkert er eðlilegra
en þetta hafi orðið Jóni erfitt umhugs-
unarefnd sumarið 1840. Eims og honum
var að vonum illa við sögumar um sjúk-
dóm sinn, mátti hann vera viss um, að
þær mögniuðust, .ef bann brygði heiti
við ImgibjÖT'gu, hann hlyti af því al-
mennt ámæli og þungan huig nánustu
vandamanna hennar. Því má aldrei
gleyma, að barátta Jóns var ekki háð
við Dani eina, heldur eklki síður við
deyfð og sundurlyndi fslendinga, öf-
und þeirra og meinfýsi. Þar var við
nóg að etja, þótt sneitt væri eftir föng-
um hjá því að gefa á sér persómulega
höggstaði.
Um tillhugalíf Ingibjargar og Jóns
má benda á eitt vitni, sem talar sínu
máli, þótt þögult sé. Jón var svo geym-
inn á öll plöigg, prentuð sem skrifuð,
að lá við ástríðu. Er ekki laust við,
að gruna megi, þegar hann varðveitir
t.a.m. boðskort og því uim líkt, að hann
sé að búa í hendiur ævisöguritara sín-
um! En írá þessari hirðuisemi er samt
sú undantekning, að ekki er tangur né
tetur til af þeim bréfuim, sem hafa hlot-
ið að fara á milli þeirra Ingibjargar
þau tólf ár, er þau voru hvort í síniu
landi. Að vísu má skilja, að hvorugt
þeirra hafi kært sig um að láta ómild
augu skyggnast í einkamál sín. En samt
hefur verið enn gildari ástæða til þess,
ef bréfin hafa sýnt tregðu Jóns að
kvænast Ingibjörgu og jafnvel tilmæli
hanis um að fá heit sitt gefið eftir.
Þó að orð hafi farið af því, að Jón
haíi gengið í augu kvenna, hann tali
sjálfur í spaugi um að „hafa úti allar
klær“ og gizkað hafi verið á ugg Ingi-
bjargar um festarmálin, er enginn orða-
sveimur, sem hendur verða festar á, um
kynni Jóns af öðrum konum. Samt kann
að vera um þetta ein heimild, sem er þó
ekki sjálf nema óráðin og sennilega óræð
gáta. Tvær merkistoomu'r, frú Augiusrta
Svendsen og Louise dóttir hennar, sem
seinna giftist Birni Jenssyni, bróðursyni
Jóns, voru vi'ðlsrtaddar m,iinininigarat!hiöíEn-
inia í Gamiisomskiirkju 13. deseimber 1879,
eins og allir aðrir íslendingar í Kaup-
mannahöfn. Þær sögðu svo frá, að í
kirkjuinia heifði komið koima, ein síns liðs,
í hærra lagi, tíguleg í framgöngu, sorg-
arbúin og með svo þétta svarta slæðu, að
andlitsdrættir urðu ekki greindir. Hún
tók sér sæti framarlega í kirkjunni, og
þegar athöfndn byrjaði, setti að henni
óviðráðanlegan ekka. Enginn fslending-
anina bar toeninisil á hama. Frá þesisu sögðu
þær mæðgur meðal arunarra Arndísi,
dóttur frú Louise, og Ólöfu konu minni,
sem var heimaganguir hjá fjölskyldu
Björns föðurbróður síns. Þær muna þetta
mjög nákvæmlega, því að þeim þótti það
nógu spentiandi til þess að láta segja
sér það aftur og aftur. Mér finnst rétt
að festa þetta á blað, áður en það fer
fleiri manna á milli. Þær mæðgurnar
létu sór til hugar koma, að ástir hefðu
verið millli Jóms Sigurðissonar og þeiss-
arar komu um það bil, er hann hefði
verið orðinn Ingibjörgu mjöig afhuga.
En í þá eyðu má yrkja með ýmsu móti.
★ ★ ★
Ekítoi gemig eig þass diuiinn, að fram-
arnitað spjall verði innan um vísinda-
legar ritgerðir eins og leirker meðal eir-
keria, — oig því aðeiinis hief eg borið þaö
fraim, að eg vedit þiggjamdia bótoariinmiar
gamansaman og etoki laiusan við efa-
girni á sumt, sem talið er óræ'k sann-
indi. Samt finnst mér ekki úr vegi, í
uppbótar eða yfirbótar skyni, að láta
þessu hjiali mínu fylgja Ijósmynd þá,
sem hér er prentuð í fyrsta sinn. Svo
er sagt, að ljósmyndix geti ekki logið,
og er það betri ■ vitnisburður en flest-
um öðruim heimildum verður gefinn. Og
eg get ilártið sem þessi hieimiild sé upp-
görtvuð af mér oig, eg virti eikfci tól þeiss
„að neinin hatfi fumidið hiania áður“!
Af Jóni Sigurðssyni eru til fleiri
mynidir en miofcitoiiriuim íslemdiinigi jáfin-
gömlum honum eða eldri, ein höggmynd,
þrjú málverk og margar ljósmyndir. Er
þá nokkuð sérstakt að græða á einmi í
viðbót?
Ljósmyndir má, eins og margar aðrar
heimildir, lesa með ýmsu móti, og getur
þá enginn selt einkaskilning sinn dýr-
ara en hann var keyptur. Mér hefur
farið svo om þessa mynid, sem eg heí átt
í rneira en tuttugu ár, að af henni hef
eg kynmzt Jóni öðnu vísi en eig hetfði
annars gert. í sem fæstum orðum gæti
eg lýst þessu svo, að á ö'ðrum toumn-
ustu myndum af honum fullorðnum sé
hann frem'ur foringinn, öruggur, jafn-
vel dálítið sjálfumglaður og sigur-
stranglegur, — á þessari mynd sé hann
eingömgu mannlegur. Þetta verður hver,
sem mymdina skoðar, að sjá fyrir sjálf-
an sig. Síðan getur hamn spurt, hvort
hún komi heim við fyrri hugmyndir
hans um forsetamn.
Eftir því sem næst verður komizt, hef-
ur ekki verið til nema eitt eintak af
þessari mynd fram undir miðja 20. öld.
Það hefur átt Sigurður Jónsson, systur-
somur Jóns og fóstursonur, síðan ekkja
hams, Guðlaug Jensdóttir, og loks syst-
kin hennar, Ingibjörg og Þórður. Eftir
því eintaki eru aðrar þær myndir tekn-
ar, sem uim er vitað.
Hvers vegna gaf Jón þessa mynd, sem
•er svo ágætlega tekin, síður en aðrar
vinum símum og jafnvel námasta frænd-
fólki? Er það eimber tilviljun, að því
ei líkast sem hún hafi verið „falin“,
ekki verið iátim út aif heimdlinu?
Árið 1850, þegar kom til orða, að Jón
Sigurðsson tækist á hendur stjórn Lærða
skólan,s, segir hamn í bréfi til Gísla
Hjálmiarssomar, að hanm geti vel unað
því að „njóta af gamla málshættinum,
að fjörður sé milli frsenda — því fara
miuimdi fljótt af mór gyllingin, þeigar eg
væri setztiur að sem rtktor, — etf eg værá
meira mengaður við daglagt slabb og
quiereiias þeiraia Bejdcvílkimiga." Jóin talar
hér í spaugi um ,gyllingu‘, en mestu
skipti fyrir hann sem leiðtoga að láta
engan bilbuig á sér finma. Pétux Péturs-
iíon lýsir þessu því bertur í ræðu simni
rfð jarðarför hans sem biskup sjálfur
hafði srtundum verið lítiltrúaðri í barátt-
unni: „Þótt aðrir guiggnuðu, lét hann
eteki 'huigfialllaistf; þó aðrir hjöínfiuðu und-
an, stóð hann fastur fyrir, — og reynsl-
an sýndi, að fyrir þreklyndi hans varð
hirm óhenrtugi tími einatt til að hrinda
máluruuim áfram“. Þessi ljósmynd er að
öllum líkindum tekin skömmu eftir þjóð-
fundimn, sem hafði valdið svo miklum
vunbrigðum, að ekki var annað sjáan-
legt firamiundan en langt, þreytandi og
igagnslaust þóf. Eif Jóni heifiur fiumdizit
svipur sinm á myndinni of innhverfur,
huigsiainidi ©ða jiaitavel 'álhyiggjuisamliegur,
gat það verið ærin ástæða til þess að
flíka heirnni efcki að þarflausu.
Ferðasögubrot
Fnamhallid aí bls. 4.
sandrimi sem heitir Grenen
(Greimiin) ekiki ósvipaðuir fimigr-
inum á fílsrana. Viið ótoum að
veitiragalhúsiiniu Greimimnii, sem
rís úr sainidlbeð'jiunmi á
mótum fimigiurs og rania.
Vi’ð sártum þiamnia um srtumd
cng hiomfðum á srtaðinm, „þar
sem hötfiin og himiiimmmn
mærtais;t“, eins og þeiir segja
þarna. Við sáum fólk vera að
baksa lengsrt fnamimi á oddam-
um, oig hvírtt Döður hiafamma
rtvegg'jia stoótf yfiir sain/dinm. Stór,
raiuið dnátitairvél vair í förum
þarna fram á oddanm og dró
vagn með iþá ferðaliamiga, er síð-
ur vildu þreyrta fóit siinm á því
'að vaða gljúpiam siainidimm.
Dráttarvélin ásamt vagni átti
sér nafin: Sandormurinm. Mue
hann vera með arthafnasamiari
möfinium sáiniuim, Iþeigiair baðbiminm
stendur sem hæst, en þá er
ferðamannastfraumur hér mikill
og má heyra fjölda tungumála
og ótal manngerðir og múnder-
ingar dkreyta ströndina.
Bylgjusog og stnaumrastir
leika gjarma um Grenen. Þar
úti fyrir eru mörig rif og blind-
sker, sem eru hættfuleg sæfar-
endum. Em um lamiga tfð hetfiur
verið viti á Skaigem, því þar
vair fynsiti viitiiinm í Dammörku
reistur. Það var Friðrik kóng-
ur ainnar siem átti hieiðuriinm atf
'því framrtaki 1564. Var það svo-
nefndur „vippefyr“. Hann var
emd'urbyggður af Rótaryfélöig-
um í siíma uipphiatflliagu mynid
1956. Þetta er allllhá timb-
urgrind mieð þvertré á toppn-
um. Þar er fyrirkomið mitolu
glóðartoeri hangandi úr öðrum
enda þvertrésins, en snúra ligg
ur til jarðar úr hinu-m. Bæði
var hægt að láta kerið hækka
og iæiktoa og sveifla því finam
og aftur.
Framiumdan er fjölfarin sigl-
ingaleið, og segja má að skip
séu sífellt í sjómimiáli, enda hafa
stærri og fuillkomnari vitar ver-
ið byggðiir síðam. Sá ynigisiti er
þó rúmlega bundrað ára gam-
a/1'1, kei'Luiiagaður turn, 46 m
hár.
— Er við höfðum hresst okk-
ur á veitinigastaðnum Grenen
gengum við nototour skref fram
sandbeðjuma, sem er þar sums
staðar lyngi vaxin. Og þar
lokast hrinigurinm af einskærri
hendimgu, og ég kem aftur að
upphafi þessa greinarstúfs.
Hæisit í útfniuim sianidhiól er grötf
Holgers Drachmanns, umigirt
lágvöxniu kræklóttu kjarri. Hér
kaus hiann sér legstað, þar sem
ýifluir stórmisinis igart þotiið í
eyrum og löðuir tveggja hafa
skóf srtröndima. Hann var trúr
sjálfum sér, gamli maðuirinn, —
frjálshuga og fór engar al-
mianm'aslóðir.
ó Skagen sé að stofni til
gamall bær, hefur gengið á
ýmsu með vöxt hans og við-
gang. Hann hefur kaupstaðar-
réttindi allt frá 1411, en þró-
um hamis heifiuir lömigum hiimdrazt
af sandfoki og sjávargangi. í
raun réttri var það ekki fyrr
em upp úr 1870, þagar Hioliger
Dradhmann og málararnir Mic-
hael Anoher, P.S. Kröyer og
fleiri „uppgötvuðu" Stoagann,
að hann varð einn kunnasti og
fjölsóttasti ferðamannabær
Danmertour.
Þeir fundu og kynntu hið
sérsitæða, sem þarna var að
finna, og 1879 var stofnuð þar
einis kioniar lisrtamianniamýieinda,
sem kurnn er í liiistisogu Dama-
veldis og Norðurlanda. Ancher
var hinn leiðandi kraftiur, og
auðugt og glæsilegt listamanna-
iíf seitrti marte sitt á þenmian út-
skaga. Um daga var setið og
staðið við málaratrönur á hin-
um ýmsu vinmustöðum. Þessir
teariair dirutoku í sig áhrií um-
hverfisins, sands og hafa og
festu á léreft. Á kvöldin og við
hátóðtog tiæfcitfæiri toamu þeir
saman á Bröndums Hótel. Þar
eru enm í daig þetoktar mymdir
þessara snillinga á veggjum. Og
Di-adhmianm undi þessu sam-
neyti vel, og skrifaði niður þau
áhrif, sem hinir túltouðú með
blýanti og pensli.
Nú er þessi listamannahópur
horfinn sýnuim, en Skagen geym
ir rítauiegar minjar um dvöl
hams í liistaisiafni bæjarins, sem
er eitt hið stærsta sinnar teg-
uindar í Danimörku, — oig þama
er ein.nig sérstakt Drachmianna-
safn, aiuik stór.s mdnjasafnis horf-
innar sögu.
Pyrir einlhverja undarlega
glettni örlaganna rakst ég á
tvo minninigarsteina um eitt höf-
uðstoáilid Damia — sinrn á hvoru
landshorni. Það bemti mér á hve
heimurinm gertur verið MtiiH, oig
í hiuga mér geymi ég mynd
þasisa Stoeggj aða Mtfstoöminuðar og
þessara tveggja litlu sjávar-
plássa, — broshýra mynd, þótt
sveljandi stormur mætti mér á
báðurn stöðum.
17. áigúat 1969_______________________________________________ LESBÓK MORGUNBLAÐSINS \\