Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1970, Blaðsíða 13

Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1970, Blaðsíða 13
BÖKMENNTIR OG LISTIR ANNA (ég) ANNA Framlhald af bls. 2. leíkann, þá er það, að mínum dómi, ekki lengur ævintýralegt. Af öllum þessum hugleiðing- um kom fram hugmyndin um að þoka „ég“-ávarpi Önnu ögn til hliðar. Það virðist smáatriði, en það gaf mér mjög frjálsar hendur. Það gerði mér kleift að halda persónunni í nokkurri fjarlægð, og það sem var ekki minna um vert, Anna gat litið sjálfa sig hlutlægari augum. Ég gat sleppt persónulegum, til- finningasömum játningum sem heyra einræðunni og dagbók- inni til, án þess þó að bein nálægð söguefnisins og sögu- persónunnar færi forgörðum. Með þessu móti gat Awna „tal- að við sjálfa sig, haldið uppi aamræðum við sinn betri mann“, og ég gat náð fram öðr- um áhrifum, sem líka má greina í bókinni, áhrifum frá teikni- myndum og teikniseríum, þar sem maður fylgir söguhetjunni eftir þangað til hún liggur bundin á járnbrautarteinunum og hraðlestin kemur brunandi og svo búið, framhald í næstu viku. Það var gaman að spreyta sig á „spennandi“ sögu og viss sjálfsánæigja í því fólgin að uppgötva, að þetta gat maður Iíka. Ég hafði ekki reynt það áður — ef til vill sakir þess, að maður hefur verið þvingað- Ur af því, sem telst leyfilegt og ekki leyfilegt á sviði bók- menntanníi, af öllum þessum kjánalegu boðum og bönnum og ómeðvituðum hugmyndum manna um, hvað sé fint og hvað ekki fínt, hvað sé gjaldgengur miðill og hvað ekki. Við erum öll haldin þessum firmm, en sjálfsagt væri það spor í rétta átt, ef rithöfundar skrifuðu eins og þá langar sjálfa til í stað þess að beygja sig undir það álit, sem kann að vera í mestum metum í dag eða fara eftir því, sem einhver gagn- rýnandablókin hefur sagt. Sem leiðarvísi og hjálpar- gögn notaði ég vegakort yfir Evrópu og bréfsnepil með tíu- tólf minnisorðum. Þegar ferða- félagi önnu, blómálfadrengur- inn, sem verið hafði í sumar- búðum fyrir vannærða drengi, birtist á sjónarsviðinu, varð mér ljóst annað meginviðfangs- efni bókarinnar: tveim ólikum þjóðfélagsstéttum og tveim kynslóðum er stefnt saman. Hér er um andstæður að ræða, sem reynast þó jafningjar eða systkini, af því að fortíð Önnu svipar til fortíðar Jörgens Schwers. Þau taka sér margt fyrir hendur í sameiningu, talsvert meira en venjulegt fólk gerir að jafnaði, og í aug- um venjulegs fólks er ástar- samband þeirra fáránlegt og ótrúlegt. En skyldleikinn, sem aldrei er talað um berum orð- um, á sér aðrar rætur, sem eru félagslegs eðlis, og ef menn endilega vilja fá höfundinn til að leggja út sitt eigið verk, má segja sem svo: þegar Anna snýr að lokum heim til bróður sins, það er að segja, tekur eigið umhverfi sitt í sátt í stað þess að skjóta kúlu í höfuðið á sér, þá er hún í raun að snúa aftur til hippíadrengsins, Jörgens Schwers, þó í annarri mynd sé. Vegir sáttfýsi og trúnaðar eru órannsakánlegir ekki síður en vegir Drottins — vissulega fær „glæpamaðurinn" makleg mála- gjöld í lokin (það gerist í öll- um ævintýrum), en líf hans endurómar í Önnu, og tvíbura- stefið er þar með leitt til lyhta — ekki aðeins vegna þungunar Önnu, heldur og vegna tilvistar bróðurins, sem sveimar yfir bókinni allri eins og góður, hreinn og saklaus andi. En nú hef ég leiðzt út í það, sem ég vildi alls ekki gera. Túlkun er verkefni hinna vitru — við, þessir biluðu, látum okkur nægja að skrifa bækumar, og ég minntist að- eins á þetta hér að framan sem skýrt dæmi um, hvernig út- skýra má hlutina eftir á. Per- sónurnar, allar sögupersóunur- ar birtust mér sem myndir, þær gengu inn og tóku sér stöðu á sviðinu. Ég er ekki með þessu að halda fram neinni róman- tíshri þvælu um, að persón- urnar stjómi mér og ég ekki þeim, fyrir mér vakir aðeins að leggja áherzlzu á þá staðreynd, að sjálfar skriftirnar eru, hvað mig snertir, áþreifanlegur verknaður, ekki hugmynda- fræðilegur. Ég get gert mér grein fyrir hinum ýmsu merk- ingum bókarinnar, þegar ég er búinn með hana, en ég vissi t.d. ekki — það sem ég veit þó í dag — að bróðir Önnu gegndi því hlutverki, sem ég hef núna skipað hann í. Og það er ánægjulegt, að aðrir slculi hafa allt annan skilning á þessu — og að þeir skuli líka hafa rétt fyrir sér! En áður en allir þeir sem telja sig hafa rétta skoðun á bókinni, fá að líta hana augum, læt ég hana liggja hjá mér um nokkuxt skeið. Ég set hana í geymslu niðri í skúffu, þegar ég er búinn með hana. Ég læt sem ég hafi alls ekki skrifað hana. Það vatr undarlegt að láta önnu liggja í skúffu og það var dálítið erfitt að gleyma henni. En ég flýtti mér að byrja á nýju verkefni, því að ekkert er jafn freistandi og njóta þeiipna ávaxta sem máð- ur hefur sjálfur framreitt. Heill mánuður leið frá því ég hafði lokið bókinni og þangað til ég tók hana upp aftur. Ég fór yfir hana, leiðrétti það sem mér fannst þurfa leiðréttingar við og gaf þeim, sem hafa for- gangsrétt að bókum mínum, vísbendingu um, að þeir mættu nú láta málið til sín taka. Það er að segja, ég gaf enga vís- bendingu, en ég reiddist ekki, þegar konan mín sagði mér, að hún væri búin að lesa bókina. Ef einhver segði, að samning bókar, og umgengni við þá, sem semja bækur, hlíti ekki neinum dularfullum formúlum, mundi ég segja, að ekki væri að marka orð af því sem hann segði. Næmleiki er forsenda þess að geta skrifað, næmleiki á hæsita stigi meira að segja, og það er því engin furða þó mað- Ur brynji sig, signi sig og herði sig, já reyni að halda öðru fólki og skoðunum þess þar sem maður vill hafa það. Og þá erum við jafnframt komin að spurningunni um afstöðuna til gagnrýni. Það liggur í augum uppi, að maður vill gjarna fá „góða“ gagnrýni, og það liggur líka í augum uppi, að maður verður vondur, ef maður fær ekki „góða“ gagrirýni. Séu móttök- urnar neikvæðar, þá eru til ótal leiðir til þess að leiða þá staðreynd hjá sér. Það er auð- vitað mjög sjaldgæft, að nokkuð sé að verkinu sjálfu — það er alltaf gagnrýnin — og gagnrýnendurnir — sem eiga sökina. „Annia (ég) Anna“ fékk já- kvæðar móttökur, það er víst óhætt að segja, að hún hafi fengið óvenjugóðar móttökur, og ég hlýt að viðurkenna, að ég er ánægður með það. Það er erfitt fyrir gagnrýnendur dagblaða að skrifa ítarlega um bók í miðju bókaflóðinu á þeim stutta tíma sem hann hef- ur til umráða. Hann getur í hæsta lagi gefið lesendum leið- beiningar, mælt með bók eða mælt gegn bók. Hið síðar- netfnda er auðvitað verst, en áreiðanlega veitir það gagnrýn endum mesta ánægju. Aðalumræðan um persónu Önnu hefur snúizt um, hvort hún sé trúverðug kona, hvomt konu á fertugsaldri sé þama lýst af sálfræðilegri þekkingu og innsæi, eða hvort hún sé önnur útgáfa af höfundi sínum, Rifbjerg í nælonsokkum, kven buxum og brjóstahaldi. Ef ég á að vera hreinskilinn, þá er hún víst hvort tveggja. Mér falla heldur illa þessi slagorð um sálfræðilegt innsæi og trú- verðugar mannlýsingar. Ég hef áhuga á því, hvort verkið er trúverðugt í sjálfu sér, út frá sínum .eigin forsendum, mig varðar ekkert um þann senni- íeik, sem fenginn er með sam- anburði á því, sem hálfmennt- aðir gagnrýnendur telja satt og rétt, eða því sem þrælmennt- aðir sálfræðingar halda fram um sálarlíf og venjur fullorð- inna kvenna. Anna er ég og hún e»r ekki ég, Anna er skáldsagna- persóna, hugarfóstur, hvik- andi, ofsafenginn spegill sem enduinspeglar umheiminn og okkur sjálf, og það er henni að þakka, að við getum forð- azt ýmis mistök, af því að henni hafa orðið svo mörg mis- tök á. Ef hún er lifandi staf- ar það af því að ég er lifandi og lesandinn er lifandi; falli hún dauð til jarðar, hafa rithöfundarhæfileikar minir brugðizt, eða lesandann skortir bæði sjón og heym. En nú hef ég sleppt Önnu lausri og hún er komin út til ykkar. Hún hefur yfirgefið mig, en hún lifir. Ég er að mestu hættur að sjá hana og innan skamms verður hún horf in í hóp margra annarra per- sóna. En hún er þarna samt, en skjóti hún einhvern tíma upp kollinum, af því að einhver rekst á hana og fellur vel við hana eða reiðist henni, tekur afstöðu til hennar — ja, þá gleðst ég, því að þá er eins og ég lifi sjálfur eitt andartak, eða hafi lifað. Menningar- verðmæti í hættu Fnamihald af bls. 3. ar framtíðarinnar er í hættu að tínjast. f rauninni er fyrirbrigðið merkilegt. Það dugar ekki að bera sig saman við stórþjóðir, þar sem bókaútgefandi getur einskorðað sig við leikrit. Hvað minni lönd snertir, þekki ég að- eins Holland, þar sem leikrit eru elklki lesiin, og því leikbókm.ermt um ekki fyrir að fara, og að sjálfsögðu engin leikhúserfð. f því efrui eru Dainmörk og Hol- lainid á onidverðum pólum. Það er ekki furðuhlið málsins held- ur hitt, að það er einmiitt daniski lesendaiheimurinn, sem fyrstur kastar sér af slíkri græðgi yfir epísku bókmenntimar á eftir- stríðsárum. Dálætið á epíska forminu vekur furðu. Ég hef gefizt upp við að reyna að skýra þessa sérhæf- ing fyrir sjálfum mér. Hvers vegna taka lesendur skáldsög- una fram yfir leikritið? Tveir sérvitringar, vinir minir, sem einvörðungu lesa leikrit fagur- fæðilegra bóka, fullyrða í eym mér, að leikritalestur út- heimti hænra menningarstig. Ég gef ekkert fyrir þá kenning. Hvað er meira við alþýðuskap en það sem er spennandi? Það má með herkju vera leiðinlegur í skáldsögu, það má jafnvel sleppa sem næst efnisþræði, en af og frá í leikriti. Auk heldur eru samtöl fmmstig ritlistar. Þekkt hef ég bæði vinnukonur og greifafrúr blaða með eftir- vænting í bók, hvort ekki sé feitt á samtölunum, áður en þær lögðu í lesturinn. Hvað segjum við t.d. um Wodehouse, er þar ekki skýring? Og þá minnist ég rakarans míns í New York 1916. Með hnífinn á hálsi mér hrópaði hann einn mongun him inlifandi: Ég elska_ tragedíu, ég hata kómedíu! Ég aðhyllist ekki tragedíu-dýrkun hans, en þó ar hér fullgreinileg yfirlýs- ing um fagurf.ræðilegan smekk. En fari það sem fara má. Staðreynd er, að hér hjá oss, vítt á litið, er leikritalestur í hæbtulegum öldudal. Þegar mælt vaa- með leiksýningu við áhugasama áhoi'fendur á fyrstu áratugum aldarinnar, heyrðist tíðum haft á orði: Ég ætla nú fyrst að lesa leikritið! Þessi orð hafa ekki alls fyrir löngu hljómað mér fyrir eyrum á þýzku, frönsku og ensku — en anzi er langt síðan ég hef heyrt þau á dönsku. í Frakklandi var fyrir svo sem tveim árum efnt til félags- samtaka, ég held að Duhamel hafi riðið á vaðið a.m.k. las ég greinar eftir hann. Tilgangur- inn var að hlúa að bókinni. Ég tek ekki undir það svartsýnis- gól, að kvikmyndin og útvarp- ið útrými leikhúsinu og fagur- fræðilegum bókmenntum. Mál- verkið hefur lifað af sér alla framþróun ljósmyndarinnar. En þegar áhugi fyrir góðri og gildri listgrein dvínar, áratug eftir áratug er tímabært að gefa því gætur sem fram vind- ur, ekki sízt í litlu landi, þar sem listgreinin hefur af ein- hverjum ástæðum fengið á sig — óorð. Á tímum er krafan um vemd un tungunnar fer hærra en nokkru sinni verður henni sennilega fyrst og fremst beint til skólanna. E.t.v. fer það svo, að danskar dramatískar bókmenntir verði vaktar til lífs ins þar. Það mundi þjóna tvö- földuim tilgangi, því að þá væri samtímis komið til varnar erfð, sem Danmörk hefur gilda ástæðu til að vera hróðug yfir. Guðmundur Kamban. LEIÐRÉTTING í GREIN miinini, Ilmur hins liðna (um skáldsögiur Indriða G. Þorsbeimssonar), sem birtist í 7. tbl. Lesbókar, hafa nokkr- ar málagreinar spillzt af pront- villuim. Hér skulu eftirfarandi leiðréttar: Á bls. 12, dálki 4, línu 22— 27 (talið að ofam) á áð standa: Helgi Sæmuindsson er á samia máli um stíláhrifin frá Hem- irtgway, en tekur alls ekki eins djúpt í árinimi og bemdir auk þeas á dæmi uim frurnleiika höf- umdar. Á bls. 13, dálki 3, líniu 6—9 (talið að neðaim) á að standa: Að suimiu leyti stendur Þjófur í paradís sem mótsetning við Sjötíu og níu af stöðiinni og Laimd og syni. Fleiri prentvillur koma fyr- ir í greininni, en meinlausari, og verður látið undir höfuð leggjast að leiðrétta þær hér. Erlendur Jónsson. Útgefandt: Hif. Árvaktir, Reykjavík. Fratv.kv.stj.: Haratdur Sveinsson. RiUtjórar: Siguröur Bjaraason frá Vigur. JMattUias Johannessen. Eyjólfur Kotrráö Jónsyan. Hitstj.fltr.: Gisli Sigurft.'-on. Auglýsingar: Árni Garðar Kritliii'Eon. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Simt ÍDICJ. 22. febrúar 1970 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ]3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.