Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1970, Blaðsíða 2

hallast ég fnekar að síðari kost
inum.
Um þær mundir, er ég ætlaði
að byrja á skáldsögunni „Anna
(ég) Anna“ veturinn 1968—69,
var nokkurs konar vinnuhlé
hjá mér. Bókin „Lonni og
Karl“ var nýkomin á markað-
inn, og ég sat með prófarkir
að smásagnasafninu „Rejs-
ende“. Og nú átti ég að fara
að skrifa skáldsögu, bæði af
því að mig langaði til þess og
af því að ég hafði verið beð-
inn um það. Og hvað gerir mað
ur, þegar svo er ástatt? Ég
skal reyna að rekja atburða-
rásina.
Upphaflega ætlaði ég mér að
skrifa bók, sem átti að fjalla
um fyrsta stríðsárið í Dan-
mörku — sumarið 1940 .Hún
átti að gerast í Tisvilde Hegn.
Sjónarhornið átti að vera
þröngt, og sýna sæluríka og ör-
ugga tilvemi, sem sprengjuflug
vélar vörpuðu skyndilegum
skugga á öðru hvoru, hún átti
að fjalla um snögg og ofsafeng-
in þrumuveður, fælna loftvarn
arsírenu í kaupstað í grennd-
inni, um vináttu, sem stofn
að er til, um foreldra sem hjól-
uðu fram og aftur um skógar-
stíga á háum reiðhjólum, um
geitajarm og mosailm. En svo
hringdi síminn, og það var bók
mennbadeild danska útvarpsins,
sem spurði, hvort mig langaði
ekki til að skrifa sögu fyrir út-
varp. Og um leið var ég grip-
inn mínum venjulega tauga-
óstyrk og sektarkennd. Getur
maður svarað svona nokkru ját
andi? Hverju mynduð þér
svara, ef allt í einu hringdi til
yðar maður og segði: „Eftir
svo og svo marga mánuði, áttu
að vera búinn að skila svo og
svo mörgum síðum. Við ráðum
leikara, setjum hljóðnemana í
SEtmband og látum svo lesa upp
söguna þína?“ Það fór hrollur
um mig, og auðvitað höfðaði
þetta líka til hégómagimi
minnar. En eitthvað fór sam-
stundis á hreyfingu og ég held,
að ég megi segja, að ég var
byrjaður að skrifa um leið og
ég hafði lagt símtólið á.
Nú langar mig, áður en
lengna er haldið, að leiða ykk-
ur í sannleika um einn hlut.
Það er ekkert dularfullt við
svona pantanir. Mér falla þær
vel, ef ég á að segja eins og er,
og þegar ég minnist á tauga-
óstyrk og sektarkennd, þá er
það ekki sakir þess að ég trúi
á hinn mikla, guðdómlega inn-
blástur sem eina hreyfiafl
skáldsins. En ég hef stöðugt
slæma samvizku, og ef til vill
er það ein af ástæðunum fyrir
þvi, að ég skrifa svona mikið.
Strax á bernsku- og unglings-
árum er lagður grundvöllurinn
að starfsáráttu og ástæðan er
ósköp einföld: sé maður latur
að eðlisfari og laginn við að
komast áfram með því að not-
færa sér aðstæðumar hverju
sinni með því að vera dálítið
fyndinn og dálítið hrífandi, þá
firrnst manni óneitanlega, að
maður hafi á einhvem hátt
rangt við. Aldrei hafði maður
lesið nóg (hvað er nóg?) alltaf
hafði maður verið að dunda við
eitthvað annað en það sem var
þýðingarmikið (hvað er þýð-
ingarmikið?), og nú kemst mað
ur að því með jöfnu millibili,
að það, sem maður lætur frá
sér fara á bók, ætti helzt að
vera eitthvað annað en það er,
annað hvort styttra eða lengra,
efnismeira eða efnisminna, en
umfram allt, eitthvað annað.
Sjálfum finnst manni — og
guð má vita hvers vegna — að
það sé ekki nóg að vera fynd-
inn og hrífandi og kunna lagið
á öðrum. Þetta er manni inn-
rætt með uppeldinu og svo situr
maður uppi með slæma sam-
vizku fyrir lífstíð. Ég vil svo
gjarnan vera góður drengur.
Þess vegna skrifa ég og þess
vegna byrjaði ég líka á
„Önnu“.
Jæja, sagði ég við sjálfan
mig, þegar maðurinn frá út-
varpinu hafði kvatt. Útvarps-
saga, hvað er nú það? Síðasta
sagan, sem ég hafði heyrt
lesna, var „Lygarinn“ eftir
Martin A. Hansen, og hún var
góð. Ég mundi nú ekki meira
en svo, 'hvort ég hafði hlustað
á hana. En ég hafði þó lesið
hana, og hún var góð. Ekki
bara sakir þess að söguþráður-
inn hélt athyglinni vakandi,
heldur einnig vegna þess að
hún var tæknilega byggð upp
á þann hátt, að hún höfðaði
beint til lesandans (hlust-
andans). Það skapaðist náið
samband milli bókarinnar og
hlustandans.
Tæknileg atriði leituðu því
fyrst á hugann. Hvemig nær
maður bezt athygli útvarps-
hlustenda? Það heyrist rödd,
röddin segir sögu, einhver mað
ur talar við aðra menn. Ein-
hver maður, einhver „ég“.
Þannig varð „ég“ fyrst til, án
þess að ég vissi þó, hver þessi
„ég“ átti að vera. Og þó — hér
er ég víst strax kominm út af
sporinu, því að mér er núna
ógerningur að segja urh það
með vissu, hvað varð til fyrst:
hugmyndin um þetta „ég“ eða
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
„ég“ frásögn Önnu. En ein-
hvers staðar var á sveimi hug-
mynd, sem ég get gemt grein
fyrir á eftirfarandi hátt:
Hvers vegna snýr maður
alltaf aftur heim? Flestum
mun fimnast það sjálfsagt, en
mig hefur oft furðað á því. Föð
urlandi sínu er maður að vísu
tengdur vissum böndum, en er
nokkur ástæða til að skipa því
svo mikið rúm í hjarta sínu, að
maður fái hvað eftir annað á
ferðalögum erlendis óstjóm-
lega löngun til að rjúka heim?
Ég hef skrifað talsvert um fólk,
sem ferðast til útlanda, en ég
þekki þó vel af eigin raun þær
blöndnu tilfinningar ununar og
beizkju, þegar heim var kom-
ið, hrifninguna sem breyttist í
þunglyndi, þegar maður var
búinn að heilsa og afhenda gjaf
irnar, og svo sat maður þarna
og ekkert gerðist. Mig langaði
til að skrifa eitthvað um mann,
sem kemur heim til Danmerk-
ur eftir langa fjarveru. En var
þetta hugmynd? Er það frá-
sögn, er það skáldsaga?
Nei, að minnsta kosti ekki
efni í útvarpssögu, sem ég
mundi sjálfur nenna að hlusta á.
Auk einstaklingsins, sem átti
að tala til hlustenda í einræðu
formi, leituðu tvö atriði í við-
bót á huga minn. Kaflar skáld
sögunnar urðu að hafa ákveðna
lengd og fjöldi kaflanna var
gefinin. Það var nú það.
Ætti nú sagan að vera sögð í
1. persónu og fjalla um heim-
ferð, varð sjálft ferðalagið að
koma við sögu á einhvem hátt.
Einmitt, sagði ég við sjálfan
mig stórhrifinn, flökkusagan!
Þetta var fínt orð til að vöðla
upp í sér, það er gott bragð
að því, maður finnur keim bók
mennta og þekkingar, ævin-
týra og sígildira sagna. Ég var
kominn á sporið. Ég hafði bók-
menntahefðina með mér frá
fyrstu stund. Skáldsaga um
ferðalang, riddara, ævintýra-
mann — hér var fyrsta vís-
bendingin um persónuleika
Önnu. Hitt atriðið, sem úrslit-
um réði var nafnið sjálft. Anna
er nefnilega líka komin beiíit
úr bókmenntunum — meira að
segja úr verki eftir sjálfan mig.
Hún fæddist — í bókstaflegri
merkingu — og var skírð í leik
ritinu „Udviklinger". í síðasta
þættinum gengur Jane fram á
sviðið með bamið í fanginu og
segir: „Við höfum látið barnið
okkar heita Önnu.“ Og Robert
svarar: „Þá getum við bæði
kallað á það“, Jane: „í einu“.
Robert: „Bæði afturábak og
áfram“. Jane: „Og það mun allt
af geta heyrt til okkar og skil-
ið okkur." Robert: „Við höfum
gefið því heimsnafn.“
Anna, heimsnafn. Anna er tvö-
falt nafn. í sögunni talar Anna
um bergmálsnafnið sitt og
fyrsta setning bókarinnar, —
sem @r, að mínu viti, þýðingar-
mikil — hljóðar svona: „Enn
vaknaði ég of snemma og
heyrði nafn mitt, Anna, kveða
við.“
Ekkert í heimi hér getur
fengið mig til að sverja, hvað
varð fyrst til og hvað síðast í
þeim hugsanaferli, sem leiddi til
samningar sögunnar. Allar út-
skýringar verða til eftir á, og
líka sú ánægjulega uppgötvun,
að Anna er móðir Maríu meyjar,
og þannig nokkurs konar
frummóðir sakleysisins, hið
fyrsta upphaf að upphafi
ósnortins sakleysis — það eru
engin takmörk fyrir, hvað mað-
ur getuir lesið út úr öllu, ef
maðuir leggur heilann í bleyti og
beitir öllum sínum leynilög-
regluhæfileikum eftir króka-
stígum bókmenntagagnrýni,
kaþólskrar kenningar og há-
speki.
En söguminnið — annað en
ferðalagið — átti sér rætur
bæði í persónulegri reynslu og
áhuga á tvíklofningi eða tvö-
feldni, á togstreitunni miSHi geð-
heilsu og brjálsemi. í smá-
sagnasafni mínu „Rejsende" er
saga um konu, sem ferðast ein
til Rivíerusitrandar með þeim
afleiðingum, að hún missir allt
vald á vitsmunum sínum og
skynjar umhverfi sitt af súnreal
ískri brjálsemi, sem virðist
dynja á henni utan frá. Spum-
ingin er því þessi: hvað er ut-
an við okkur og hvað innra
með okkur? Er hægt að vera
hvort tveggja í einu, heill á
sönisum og viti firrtur? Anna,
bæði afturábak og áfram,
árekstur milli sérhljóða, eitt-
hvað dynjandi með innbyrðis
rími, afar kvenlegt, jú, en líka
dálítið tryllt. Nafn, sem kveð-
ur við.
Anna er hvorki kæringarlaus
né alvarlega bundin af höml-
um — hún er eitthvað mitt á
milli. Hún þjáist einfaldlega af
taugaveiklun (hún er haldin
þeinri þráhyggju að vilja
drepa barnið sitt) — en hvern-
ig stendur á því, að slík þrá-
hyggja sezí að i fólkl? Er það
eðlilegt eða sjúklegt eða er það
bara þrá hugsun? Af eigin
reynslu veit ég, að þráhyggja
getur verið óhemju þjakandi.
Hún getur orðið þess eðlis, að
maður spyrji sjálfan sig:
hvemig geitur maður verið
svona gáfaður, þegar maður er
ekki með réttu ráði? Og svarið
getur vafizt fyrir manni, vegna
þess að maður er farinn að
velta því fyrir sér af fullri al-
vöru, hvort brjálsemin hafi
ekki náð yfirhöndinni.
Ég hafði áhuga á þessu
vandamáli og þar sem ég hef
líka áhuga á konum, þurfti
ekki mikið átak, til þess að
koma hugmyndinni í verk.
Nafnið hlýtur að hafa verið
þarna frá byrjun, því að það
hrindir sögunni af stað, og um
leið og ég var búinn að sjá
Önnu fyrir mér, lá ekki annað
fyrir en hefjast handa og sjá
hvað úr þessu yrði.
Það hvílir einhver örlaga-
þmnginn blær yfir þessum
fyrsta degi við ritvélina. Mað-
ur verður svo sansaður og
ákveðinn og lítillátur og stolt-
ur og auðmjúkur og jafnlynd-
ur og lýðræðislegur og ein-
beittur og svo laus við alla til-
finningasemi, að það ligguir
við að lítilþægnin og
sjálfbi-rgingsskapurinn þunrki
mann gersamlega út. En svo
sezt maður niður og byrjar að
skrifa, og allt er komið af stað,
og ég hugsa um Mozart og
Simenon og Ejler Jörgensen og
sendi ofurlitla bæn upp til
Guðs um að ég fái haldið þetta
út, og svo hætti ég ekki fyrir
en ég er búinn.
Innblásturinn fæ ég við það
eitt að skrifa. Ég veit ekki
alltaf með vissu, hvað muni
gerast næst. Afstaðan í bók-
inni, og hér á ég fyrst og
fremst við afstöðuna til máls-
ins, eða stílsins, ræðuir úrslit-
um. Ég held því fram, að inn-
gangur bókar, jafnvel fyrsta
blaðsíðan, gefi tóninn og ráði
jafnvel gæðum hennar. Hafi
maður byrjað rétt, er von til
þess að maður geti skrifað góða
bók. Allar útlínur, áherzlur,
meginþræðir bókar eru fy ’ir
hendi strax í upphafi, og mað-
ur verður að haga sér ettir
því; í rauninni gerir maður
samning við sjálfan sig, og
maður hlýtur, jafnvel neyðist
til að hlýta honum, inntaki
hans og meginatriðum. Ég átti
því allt mitt undir Önnu, hún
réð, svo að segja, örlögum
mínum, engu síður en ég henn-
ar.
Hún mátti ekki verða tilfínn-
ingasöm, ef ég átti að geta þol-
að návist hennair, og til þeas að
gena hana að aðlaðandi konu,
varð ég að hafa hana fallega,
rauðhærða, velvaxna, vel-
klædda, hún varð að vera full
kynþokka og ilmandi og tala
dönsku með Kaupmannahafnar-
hreim. Til þess að persónuleik-
inn öðlaðist dýpt, varð hún
að höfða til tilfinninga manna,
vera bamsleg, afar hugrökk
og þroskuð, orðsnör og hjálp-
arvana. Og umfram allt varð
hún að hafa kimnigáfu. Hún
varð að vera ævintýrakona, en
standa báðum fótum á jörðinni.
Aðra tegund ævintýrafólks kæri
ég mig ekki um. Geti ég ekki
teragt ævintýrið og raun/vem-
Framlhald á bls. 13,.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. febrúar 1970