Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1970, Síða 13

ið er upp í kvæðuim íslenzfara
ekállda í Manitoba mynduim af
Winnipeg, höfuðborg íslend-
in,ga þar í fylfainu og vestan
hafs. Þorsleinn Þ. Þorsteinsson
yrkir sfaörulegt minmi hennar,
og verður eðlilegia ofarlega í
huga sá mikli og merkilegi
skerfur, sem íslendingar hafa
laigt til vaxtar borgarinnar og
þróuniar heninar, jafnframt því
og hann slær með öðrum hætti
á þjóðræknisstrenginn. Lokaer-
indin eru á þessa leið:
Með kjark og þor og þrek og
dyggð
kom þjóð vor hér og reisti
byggð.
Og veðurtekin vinnumund
og vikinganna forna lund
á Grettistök hér gleymd og
tö.ld
og gildra, þarfra, verka fjöld.
Hér stainda leiði landnemans
sem ljósrvarðar hins uniga
manns.
Þeir benda heim — í austurátt
sem endurskin frá formum mátt.
Því þaðan kom hann — þróttur
- sá,
sem þoldi’ og viildi stríðið sjá.
Þú vestur-íslenzkt Aðailból,
þú auðinu vorrar lukkulhjól!
Lát hæst á þínu hveli gljá
vort helga mál, sem þjóð vor á.
Lát sögu vora sýna þér,
hvað sannast, bezt ogréttast er.
Paguryrt lýsing Einars Páls
Jómssonar á Winnipeg hittir
ágætlega í mark, og vitnar uim
djúpstæða ást hans á borginni,
sem verið hafði áratugum sam-
an heimaborg hans og landa
hans þúisundum siaiman:
Sléttuborgin, bargin miín,
borigin allra hinna.
Ár og daga ársól ákín
innan veggja þinna.
Þú ert ofakar óskaborg —
um þín fögru, breiðu torg
öriög saman tvinna.
Hið snjalla kvæði Einars
Páls „Sumarlok“ hefst á þesisu
áhrifaríka erindi:
Hringt er til útfarar enn í
dag —
ymur í sfaóginum kuldalag
hljómsvipað hafrænugjósti.
Mér finnet eins og harmisiký á
himninum —•
hálfgeirður ótti yfir deginum
og borginni þungt fyrir brjósti.
Borgin sú, sem hér um ræðir,
er vitanlega Winnipeg, þegar
faaldraant hauistið hefir hialdið
innireið sína á sléttunni, og vet-
urinn er á naastu grösum.
Uimrætt kvæði Einars er ann-
ars ágætt dæmi hbma mörgu
árstíðatovæða íslenzfara skáilda í
Maniitoba, sam ósjiaidain eru
bæði glöggar og fagnar, og
skáldilegar lýsingar á umihverf-
imu á þeian slóðum, og sýna, hve
djúpt það hefir orkað á hugi
skáildanna, snert hjartastrengi
þeirra og 'hörpustrengi. Veðra-
brigðin eru vitanlega sniar þátt
ur í slíkum kvæðum, en einnig
stundum aðalefni annarra nátt-
úrulýsinga, svo sem hins hrað-
streyma og myndauðuga kvæðis
Páls S. Pálssonair ,,Þrumuskúr“,
sem er mjög vel gert, en nýtur
stí>n því aðeins tii fulis, að það
sé lesið í heild sinni.
„Indíána sumar“ (Indian
Summer) nefnist vestan hafs
góðviðriskafli á haustin áður
em. vetur ganigiuir í giarð. Um þáð
yrkir Kristján S. Pálsson (í
október 1943) saimnefndan og
litrífaan, fagnaðaróð. Guttormi J.
Guttormisson vairð „Indíána-
sumiarið" eiinmáig að yrkisefni;
er sú náttúrulýsing hans sér-
staklega markviss, og hreinn
snilldarbragur á samlíkingu
Indíána sumarsins við Indíána
stúJku:
Indíánia sumar ar svanni
með svart og milkið hár
koparlitt, æskuslétt andlit
og ylhýrar dökkar brár.
Hárið er skammdegishúimið
að hniíga með stjörnuglans,
‘hörundsiliturinn haustleg
hiálimbleikja akurlands.
Laufum með regnbogalitum,
litum hims dýnasta ríms,
skrýðist hin prúða og prýðist
perlum daggar og hríms.
Svo kastar hún laufakjólnum.
— Kuldi fyrir’ dyrum er. —
í kríthvíta ísbjarnarkápu
klæðir hún sig og fer.
En einis og þegar hefir verið
gefið í skyn, bregður myndum
úr lífi Indíánanna, frumbyggja
Manitoba, víðar fyrir í kvæð-
um íslenzlfcra skálda þar í fylk-
inu. Sjálfur hefir Guttormur ort
um það hið raunsanna og stór-
brotna kvæði „Indíánahátíðin".
Hann hefir einnig sótt í
náttúrulífið og starfslifið um-
hverfis sig y.rkisefni margra
fainmia frumleguistu táfanirsenu
kvæðia sinna, svo sem „Birniir",
„Broddi“, og „Býflugnaræikt-
in“. Nýstárleg að efni, sem tek-
ið er beint út úr hinu vestræna
umhverfi, og vel kveðin, eru
einnig kvæði Vigfúsar, bróður
Guttorms u/m froskana og
„Whip-poor-wiil“ fuglinn, en
gnægð er beggja á sléttunum
þar vestra.
Slkal hér staðar numið, en
þótt stiíkilað hafi verið á stóru,
vænti ég þess, að þetba yfirlit
gefi lesendum nokkra hug-
mynd um það, hvernig umfaverf
ið í Manitoba hefiir með ýmsum
hætti orkað á íslenzk skáld þar
í fyiikinu, fengið þeim í hendur
yrkisefni og víkkað sjóndeild-
arhring þeirra.
Á þessu aldarafmseli Mani-
tobafylkis, og 95 ára islenzka
landnámsins þar, fer svo vel á
því, að málsdokuim, að mirma á
það, hveirnig hinir íslenzfcu inn
flytjendur þangað, og þá sér-
stafaleiga fyrstu landnemarnir,
hafa helgað sér landið með bar
áttu sinni, striti og stríði, og
hve milkinn og varanlegan
skerf þeir og afkomenduir
þieirna Ihafia lagt til vaxtar og
framþróunar fylkisins á öllum
sviðum, Að þessu dró Gísli
Jónsson athyglina í efnismikiu
og prýSilega ortu kvæði sónu
„Mmni Kanada“, og tekur það
sérstaMega til Manitoba, þar
sem fleira fólk íslenzkrar ætt-
ar hvílir í jörð en anmars stað-
ar utan íslands:
Vorra feðra, frænda og barná
felur þú í skauti hold;
hafdýpt sælu- og sorgartárra
sökk í þína mold.
Upp hjá mióSu mannlífs spretta
mmninganna tré —
heilög hj artans vé.
Þau minnin.gatré standa
djúpurn rótum í Lslenzkri mold
og breiða lim sitt yfir hafið.
I>jó5fræði
Framihald af bls. 5.
virðist ungur hafa farið til
námis suður til Frakklands,
sennilega til Parísar. Hann er
fyrstur norrænna manma, er þar
stundaði nám. Han.n hefur
sennilega verið lengi erlendis.
Segir svo: „hann var með nokkr
um ágætum meistara, nemandi
ófaunniga fræði, svo að hann
týndi allri þeiri, er hann hafði
á æsku aldri numið, og jafnvel
skírnamafni sínu.“ Þessi frá-
sögn er fur'ðuleg, en ber þó
sennilega í sér sannindL
Af frásögn Ara fróða, má
marka, að útfaoma Sæmundar
hafi orði-ð eftir árið 1076, en
það ár tök Sighvatur Surtsson
lö-gsögu. En Ari fróði telur
einn mesta merkisatburð í lög-
sögumannstíð hans, að þá kom
„sumnan af Frakklandi hingað
til lands“ Saemundur hinn fróði.
Sýnir þessi frásögn, hve mikla
athygli nám hans va-kti í svo
fjarlaagu landi. Sæmundur vígð
ist og varð prestur í Odda og
goðorðsmaður. Ari fróði segir,
að „af ásttseeld hans (þ.e. Giss-
urar biskups) og föluim þeira
Sæmundar," hafi tíund verið
lögtdkáin á alþiinigi. í fariisthma
laga þætti, er þess getið, að
biskuparnir hafi sett hann að
ráði erkibiskups og Saamundar
fróða og margra annarra kenni
mainna. Má af því greina, að
Saamiundur var um sína daga
leiðtogi kennimanna á íslandi,
ásarot biskupunum.
9.
Saimþykkt tíundarlaganna ár
ið 1097, er eimlhver mierkasti ait-
burður löggjafarsögu landsins.
Með þeim var fyrsti aknenni
skatturinn iögleiddur í land-
inu. í raun réttri urðu nokk-
urstoonar helmingaskipti milli
andlega og veraldlega valdsins
um tíundina, þó í flestum til-
vikum hafi leikmannaivaldið
fley.tt rjómann af troginu. Tí-
undin var fjórskipt. Bisfaupstí-
und og preststíund rann til and
lega valdsins, en fátækratíund
og kirkjutíund til leikma-nna,
það er í flestum tilvikum goð-
orðbmanna.
Tíundarlögin íslenzikiu eru at-
hyglisverð um margt. Þau eru
mjög sérstæð í sögu Mrkjunnar
í norrænum löndum, og fiurðu
frumleg að allri gerð, eins og
fleina í fyrsta kixikjurétti lands-
inis. Atlhyglisvei-t er, að tiund-
in er fjónskipt í stað þess að
annars sfaðar var hún þriskipt,
nema í Noregi, en álitið er, að
Norðtmenn hafi sótt fyrirmynd-
ina ti'l íslendinga. Hér á landi
var tíundin eignaskattur, gagn-
stætt vilja og ætlun kirfajulaga,
en í öðr.uim löndum var hún
tekjuska.ttur.
Að þessu sinni er ekki rúm
til að ræða tíundarlögin að
neinu marki, en vikið verður
að þeiim síðar. En eitt er merk
ast í þessari sögu, að Ari fróði
segir, að af ástsœld Gissurar
bistoups og tölum þeirra Sæ-
mundiar hafi iögin verið lögtek-
in. Sennilegt er að orðið tölur
merki í íslendingabók ræður,
en líka gertjui- það marlkt ainnað
t.d. að iiesa iruál iaf rituðu skimú.
Ósennilegt er, að eins mikiil og
fiákiinin lagiabállkur og tkundar-
lögin eru, hafi geymzt lengi í
munnlegri varðveizilu. Ég tel
hifalaust að þau hafi verið rit-
uð í upphafi og lögð fram rituð
tM samþykfatar í lögnéttu. Hand
rit tíundarlaganna eru talin
mjög upprunaleg. Það bezta er
varðveitt á Konungsbók, eins
og Grágáis.
Sé leitað að höfundi tíundar-
laganna, er ekki mörgum til að
dreifa. Líklegt tel ég, að það
sé Sæmundur hinn fróði, sem
ritaði lögin að fyrirlagi og ráð-
um Gissurar biskups og sam-
herja. Þeir vissu hann færaet-
an til þess, og bezt að sér í
þeim fræðum, sem til þess
þurfiti. Rök min eru eftirfar-
andi:
1. Sæmundur hinn fróði
þekfati til 1 Frakklandi af löngu
námi sínu þar, en þangað er fyr
irmynd tíundar'laganna íis-
lenzku sótt. Karlmagnús Frakk
landákeisari og sögur af honum
og köppum hans voru lengi dáð
ar á íslandi, líklegt er, að það
sé að einhverju leyti runnið
frá OddiaiveTj-um.
2. Siæmiundur hinn fróði gjör
þetokti sunnlenzka félagsfaip-
un, skipulag bændanna, hrepp
amia. Önuigigt er, aið til þass er
sóttur efniviður til uppbygging
ar laigiaininia. Á xökrænan hátt er
hægt að sanna, að hrepparnir
komust á með samkomulagi and
stæðlra aðila. Þetta hefur Sæ-
mundur fróði og samíherjar
þekkt og notfært sér út í æsar.
3. Tíundariögóin íslenztou voru
algjörlega miðuð við íslenzkar
aðstæðiur og hagsmuni, og
hvergi skirtrst við að víkja frá
meginsjónarmiðum kirikjunnar.
Þetta atriði varð síðar hættu-
legt íslenzkum haigsmunum,
eins og bi'tuirt er í raun sögunn-
ar, — toomið verður að síðair.
4. Sæmundur hinn fróði varð
einn íslenzkra höfðingja strax
eftir að tíundarlögin komiust á,
að notfiæra sér þau till skipu-
lags veidis síns og auðsöfnun-
ar. Sjáainlegt er, að Sæmundur
hinn fróði byggir mjög á er-
lendiu sfaipul-aigi, lénisfyrirtoomu-
laginu, en aðlagar það íslenzk-
um staðháittum. Fyrirmynd þess
hefur hainn einnig fengið í
FrakMandi. Líklegt er, að Sæ-
mundur hinn fróði hafi jafnvel
miðað gerð laganna að suimu
leyti við hagsmuni sína Oig ætl-
un til veldis.
10.
Fræðimenn hafa ályktað, að
ekkert sé varðveitt af ritum Sæ
mundar hins fróða, vegna þess
að hann reit á latínu. Ég hef
þegar leitt rök að því, að tí-
undartögin séu samin af hon-
um. En fleira mun til af rituim
hans. Skal nú að því vikið.
Eitt af viðfamigsefinium mið-
aldakiirkjunnar, var að fá giögg
skil í tímatali. Sögur og saigna-
minni voru þar glögg mörk til
áfavörðiunar. Um það eru glögg
dæmi i íslenzkum heimildum frá
því um 1100, þó fá verði rakin
hér. Um kristnitöfcuna segir Ari
fróði svo: „En Ólafur Tryggva
son fell it sama sumar at sögu
Sæmundar prests.“ Hér er
óhrekjanleg heimild fyrir því,
að Sæmundur fróði hafi vitað
góð skil tímatalsákvarðana. Ea
fleira er til raka.
Til er langfeðgatal Odda-
verja, rakið til Skjöldungar,
hinna fornu Danakonunga. Rit
ið hefur verið álitfð hrein ætt-
fræði af fræðimönnum. En hitt
mun rétt vera, að í upphafi hef
ur það verið ritað sem tíma-
tailsrit til ákvaxðana um merk-
isiatburði og skilgneiningu í
kirkjusögu. Langfeðgatalið er
tenigt ættum biblíunnar, og sýn
ir það atriði kirkjulegan upp-
í'una. Þetta rit tel ég hiMaust
ritað af Sæmundi fróða.
í íslendingabók rekur Ari ætt
sína við ætt Óðins. Þarna er
um samskonar rit að ræða og
langfeðgatal Sæmundar fróð a.
Sé íslendingabók athuguð nán
ar, kem.ur í ljós, að þar eru
mörg atriði, sem er hrein tima-
talsfræði miðaldaieg. Er þar
fyrst og fremst að nefna lög-
sögiuimiamniatalið, er Ari segisi
hafa frá Markúsi Skeggjasyni
lögsögumanni og ættmönnum
hans. Það er furðiu nákvæmt,
miðað við það, að það hafðisvo
lengi varðveitzt í munnlegri
geymd. En til þess eru onsak-
ir, það er tímatalsákvörðuin al
þinigis, líkt og k»niuingatöl voru í
niágraonalömduinium. Mörg fleiri
atriði eru í Islendingabók, seim
er hrein tímatalsfræði. En rúm
er ekki til að rekja það.
Á fyrstu öldum krisbninnará
Norðurlöndum, var fátt, er
kirkjan gat miðað við. Á ís-
landi varð allt annað uppi á
teningnum. Það var þjóðfélag
sérstætt og ungt með fomar
erfðir og sagnaminini. Þar var
eitt allsherjanþing og ein lög.
Á hinum Norðurlöndum var
slíku ekki til að dreifa. Hér
varð arbburðaráisin ör og hröð,
og um flest óvenjuleg. Upp-
sögn laga á alþingi, krafðist
ákveðinna miða í tímatali. Tíma
talsöryggi var þvi óvenjulega
gott hér á landi, þegar árröð-
ull kristninnar skein yfir land-
ið til fyrstu fnemdar.
Sæmundur hinn fróði hefur á
líkan hátt og Ari fróði í íslend-
ingabók, notfært sér hin fornu
sagnaminni til tímatalsákvarð-
ana, eins og fyrrgreint dæmi
um tímasetningu kristnitökunn
air sýnir. En það er oft svo með
brautryðjendur, að verfa þeirra
verða oft misskilin og notuð á
rangan hátt. Svo hefur örugg-
lega verið um rit Sæmundar
hins fróða. En það sem mest er
og skiptir miestu miáli í þessari
rökfærslu, er það, að bitiuc
veruleiki breyttra stefna og
þjóðfélagshátta, kröfðust þesa,
að verk hans féllu í skuiggann.
og hann yrði að tjaldabaki sög-
unnar. Svo eru stundum laun
sögunnar ranglát.
Framhald.
Il9. júlí 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ]3