Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1971, Blaðsíða 2
Fegurð
til
forna
Þegar Kormákur yrkir til
SteingerfSar:
Færast fjöll en stóru
fræg í djCman ægi
auðs áður jamnfögur tróða
al'in verði Steingerði
— þá finnum við í andardrætti
ljóðsins ástina á miklum fjöll-
um, en lika i þvi orði sem
skáldið velur þeim. Fvrir hvað
skvldu fjöiiin vera fræg, ef
ekki fegurð sina?
Enginn skvldi láta sér detta
í hug að við siðari tima menn
sjáum betur né skvnjum af
meiri andagint ásýnd heimsins,
fegurð eða ófegurð, þess sem
fyrir augun ber, en skáldum
fornaldar vorrar. Heyrum
hvernig eitt beirra ber saman
fremur kurfslegan karl og
unga glæsilega konu hans:
Svá lízt mér. in mjóva,
maðr þinn, in brúnfagra,
sem fánevtr fljóti
ferjubátur með skerjum;
en þá ek sé þik sjálfa
strangvaxna fram ganga
er sem skrautíeg skríði
skeið yfir mávaheiði.
Það hefði mátt furðulegt
heita, ef menn sem eftir öllum
heimildum, kveðnum sem
ókveðnum, lögðu svo mikið
upp úr útliti manna og fram-
göngu, ailri vtri prýði, og lit-
miklum klæðum, veglegum hý-
býlum, tígnlep'nm gnoðum —
hefðu verið gersnevddir öliu
skyni á náttúrufegurð.
Þeir voru í bókmenntum sín-
um fáorðir um tilfinningar aðr-
ar en þær, sem urðu að örlög-
um manna, — og jafnvel þá fór
bezt á sem fæstum orðum.
Hvort þeim muni hafa orðið
náttúran, öll margbreytni hafs
og landslags, að íhugunarefni,
má marka af þeim hugmyndum
sem þeir gerðu sér um áhrif
hennar á skap og anda þjóð-
anna, og nægir að minna á orð
Hávamála:
Lítlla sanda,
lítilla sæva,
litll eru geð guma.
Skáldinu er í hug til saman-
burðar langir sandar mikilla út-
hafsstranda. Vart hefur sú
trú á mátt náttúrufegurðar,
sem hér býr undir, öðru sinni
verið fram sett með gagnorð-
ara og ógleymanlegra hætti,
en hér er gert.
2.
Það fólk sem fyrst byggði
þetta land trúðí á goð, en
dýrkaði að öðru leyti og fyrst
og fremst alla fegurð. Okkur
hrýs hugur við ýmsu í fari
þess, eins og það var á fyrstu
öldum landsbyggðar. Við dáum
það samt, ekki mest fyrir hug-
rekki þess og lífsþrótt, heldur
fyrst og fremst fyrir tvenns
konar vit og tilfinning, sama
eðlis, sem drottnaði í hugsun
þess og lífi — annars vegar
næma, stolta sómatilfinning,
hins vegar margvisa, háþróaða
fegurðartilfinning.
Okkar fomu feður gerðu sér
í ýmsu aðrar hugmyndir, en við
sem nú lifum, um siði, skyldur,
sóma. En þeir þekktu ekki
annað boðorð æðra en að hver
maður skyldi í ekkert horfa ef
sómi hans væri i veði, eða ætt-
ar hans eða vinar — og frem-
ur láta lífið en lifa við skömm.
Þetta boðorð gat jöfnum hönd-
um orðið upphaf óhæfu sem
drengskaparverka, og margt
framið í nafni þess sem nútíðar
maður áfellist. En jafnvíst er
hitt, að það átti sér rætur í virð
ingu mannsins fyrir sjálfum sér
— og vilja hans til fagurs
mannlífs.
Að öðru leyti birtist sú ást
á fegurð sem öllu fremur var
sjálft líf fornmanna, trú þeirra
og gleði, ekki í öðru gleggra
en því, að hún hatfði orðið meg-
ineinkenni þeirrar tungu sem
þeir mæltu. Okkur getur fund-
ist að svo mikium þroska hafi
þessi málsmenning náð, að
menn hinna fyrstu alda Islands
hafi tæpast lokið svo upp
munni, að ekki væri vel að örði
komist — né skrifað svo setn-
ingu, að um verði bætt. Þeir
ortu ósköpin öll, líka þegar lít-
ið sem ekkert var um að yrkja
—dýrt kveðnar visur um
ómerkiileg atvik, aðe:ms tii að
heyra málið hijóma og hrynja,
gleðjast af krafti þess og feg-
urð.
Sama fegurðargleði, en með
hóflegra móti, er í hverri frá-
sögn sem til er frá gullöld
okkar ritmenningar, samræmd
agaðri hugsun í allri hinni stór
felldu mynd af manngildi kyns
ins og furðum og mikilleik
mannlegra örlaga, sem er efni
okkar sagna.
3.
Ástin á tungunni og töfra-
máttur islenzkrar náttúru óf-
ust saman í ótal heitum sem
fornmenn gáfu héröðum og
fjöllum, fljótum og fossum. Eða
hvernig mun þeim manni hafa
litizt Gulifoss, sem honum gaf
nafn? Og hvað mundi~ sá hafa
við átt, sem nafn gaf Glóða-
feyki (sem aldrei var eldfjall)
— hvaða glóðum gat honum
sýnzt fjalilið feykja öðrum
en eldkynjaðri fegurð?
Náttúruskvn fornmanna kom
ef til vill hvað greinilegast
fram í því, hvar þeir reistu
bæi sína. Fyrir því er mörg
reynsla, að þegar gerð hefur
verið breyting á bæjarstæði
frá því sem áður var, hefur
mönnum fundist eftir á sem illa
hafi til tekist, útsýn orðið til-
komuminni bæði frá bæ og til
hans.
Ekki var Jónas Hallpríms-
son í neinum vafa um að forn-
menn hefðu verið gæddir
næmu, öruggu náttúruskyni. Á
ferð sinni um Evjafjörð sumar-
ið 3839 .skrifar hann í dagbók
sina: ,,Ég hélt svo til Möðru-
valla, til að skoða þetta forna
aðsetur margra frægra og vold
ugra manna, og hlaut enn að
taka eftir þvi, að bæjarstæðið
er svo heppilega valið, jafnt
vegna útsýnis sem nánasta um-
hverfis, að ég hef ekki séð í
Eyjafirði annan stað svo ágæt-
lega fallinn til höfðingja-
seturs.“ Þegar hann hafði
rannsakað Völvuleiði í Leyn-
ingshólum í Eyjafirði skrifaði
hann í dagbók sína: „Það ligg-
ur rétt hjá litlu vatni, 5 mjög
fallegum grænum hlíðardrög-
um, sem snúa mót suðvestri og
blasa við Torfufellsdal. Hér
hefur áður vaxið þéttur runna-
skógur, og enda þótt hann sé
nú horfinn, er samt nvkil
kyrrð og rómantískur ynd-
isleiki yfir staðnum, sem ber
þess vott að hinir fornu íbú-
ar landsins báru skírt og rétt
skyn á slika náttúru, þvi ekki
getur leikið vafi á þvi, að bessi
greftrunarstaður er valinn af
vandaðri ihugun, og sennilega,
eins og oft átti sér stað, ákveð-
inn í lifandi lífi af h'num
forna grafbúa."
4.
Snorri Sturluson, og aðrir
sagnaritarar, settu saman bæk
ur til að forða frá glevmsku
sögu liðinna alda, en hirtu litt
um að herma nokkuð bað, sem
seinni kynslóðir mvndu eins
vel vita og þeir sjálfir, svo sem
það hve Noregur er fallegt
land.
En svo vill til að annan höf-
und frá þrettándu öld má leiða
til vitnis um, hvort menn
þeirra tíma muni hafa v'tað um
náttúrufegurð. Ég á við höf-
und Njálu. Gunnar stökk af
baki við Markarfljót, á leið til
skins, og í útlegð; honum varð
litið upp til Fljótshlíðar og
bæjarins á Hliðarenda, og
hann mælti: „Fögr er hliðin,
svá at mér hefir hún aldri
jafnfögur sýnzt, bleikir akrar,
en slegin tún, ok mun ek riða
heim aftur og fara hvergi.“
Ég þekki ekki úr bókmennt-
um né sögu annað dæmi þess,
að náttúrufegurð hafi orðið sá
örlagavaldur sem hér reynd-
ist.
Ef mönnum sýnist svo, má
telja ósannað að Gunnar hafi
talað þau orð sem eftir honum
eru höfð —• en ekki hitt, að
þrettándu aldar maðurinn sem
söguna skrifaði hafi vitað hvað
náttúrufegurð var, og hve
sterkt hún gat orkað á huga
mannsins. Og þá ekki hvað
sízt einmitt íslenzkan forn-
mann, svo ríkt sem þeim var
í hug að gera lif sitt að ævin-
týri og fegurð.
21.
Grímur prestur Hólmsteins-
son var frá Holti undir Eyja-
fjöllum. Forfeður hans virðast
hafa búið þar allt frá land-
námsöld. f móðurætt var hann
af ætt Oddaverja, dóttursonur
Orms Jónssonar Breiðbæl-
ings, er veginn var af aust-
mönnum i Vestmannaeyjum
sumarið 1218. Faðir Giðms
prests var, Hólmsteinn í Holti.
Lengra er ekki hægt að rekja
karPegginn, en svo virðist, að
hamin sé frá Þonge!nti skorargeir
í Holti, er Njáluhöfimdur lýs’r
af svo mikilli hrifni og samúð.
Kona Gríms i Holti Jónssonar,
var Hallgerður Hólmsteinsdótt-
ir, en móðir hennar var Helga
Hólmsteinsdóttir Órækjusonar.
Systkini Hólmsteins i Holti
voru þessi:
1. Þorbjörg kona Lofts Páls-
sonar biskuns, Jónssonar, Loft-
ur varð héraðsrækur fyrir at-
förina að Birni Þorvaldssyni
frá Hruna á Breiðabólsstað i
Fljótshlíð. Hann fluttist þá að
Hítardal í Hnappadal, og áttu
afkomendur hans staðinn lengi.
Frá honum eru merkar og
sterkar ættir, er höfðu mikil
áhrif á miðöldum.
2. Þorgeir í Holti undir
Evjafiöllum, dáinn 1283.
3. Jón átti Herdísi Þorvarðs-
dóttur úr Miklagarði í
Eyjafirði, Órnólfssonar, dá-
inn 1397, Jónssonar nrests
Þorvarðssonar, dáinn 1150. Er
þetta ætt Möðruvellinga yngri.
Ekki er vitað, hver var móð-
ir Guðrúnar Ormsdóttur, móð-
ur Gríms Hólmsteinssonar. En
hún var ekki dóttir Borghildar
fylgikonu Orms Jónssonar
Breiðbælings. En hms vegar
má ráða það, að Borghildur
hafi verið af ætt Vellverja i
Hvolhrepp, því hún átti Vall-
arland í Hvolhrepp að Ormi
látnum.
Grimur nrestur mun hafa al-
izt unp í Holti undir Eyja-
fjöllum, og numið prestlegar
menntir ungur, sennilega i
Þykkvabæjarklaustri. Hann
varð prestur í Kirkjubæ á
Síðu, og hefur snemma verið i
mi'klum metum. Hann var
ákveðinn fylgismaður kirkju-
valdsstefnunnar, en hún var
einmitt rikjandi til fulls
í Þykkvabæ í Veri og í vestur
hluta Skaftafellsþings.
Árni biskup Þorláksson og
Grímur voru náskyldir og alda
vinir, hafa bundið tryggð sam-
an þegar í æsku. Árni dvaldist
um skeið að loknu námi í
Kirkjubæ á Síðu með Grími
presti frænda sánum. Eins og ég
hef þegar bent á, er líklegt, að
Grímur prestur hafi að ein-
hverjiu leyti ráðizt í þjóniustu
Árna biskups, strax eftir að
biskup kom frá vígslu. Það var
•lgengt á nVlðöldum, að bisk-
upar tækju sér til fylgdar
reynda presta til ráða og
styrks á marga lund. Liklegt
tel ég, að Grimur prestur hafi
farið fyrstu visitasíuferðir með
Árna biskupi, og frá þeim
ferðum stafi hin mikla þekking
hans á landinu, bæði í Borgar-
firði og á Vesturlandi, og jafn-
vel lika á Austurlandi. En
þetta kemur fram í Njálu.
Þegar Árni biskup hafði
fengið dæmdan Oddastað i
vald kirkjunnar árið 1270, fól
hann Grími presti að taka stað
inn út úr hendi Sighvatar
Hálfdánarsonar og bræðra
hans. Það var mikið og vanda-
samt starf, og krafðist mik-
illar þekkingar og festu. Grimi
tókst þetta verk vel, og er
máldaginn mikli frá Odda á
Rangárvöllum skýrt dæmi
þess.
Eftir að hann hafði lokið
við úttektina, veitti Árni birít-
up honum staðinn, og var hann
þar prestur, þangað til bisikup
missti staðinn að nýju í hendur
Sighvaitis. Fór Gríimur þá að
Breiðabólsstað í Fljótshlíð, og
var þar um stuttan tíma. Sið-
ustu ár ævinnar var hann
prestur á ættaróðalinu, Holti
undir EyjafjöIIum og dó þar
26. anríl 1298.
Grímur prestur Hólmsteins-
son er með merkari rithöfund-
síðari hluta 13. aldar á íslandi.
þótt nafni hans hafi lítt verið
haldið á loft. Hann reit Jóns
sögu baptista, og er bað eina
postulasagan, sem samin er hér
á landi, hinar eru allar þýdd-
ar. Sagan er rituð á k'erklegu
máli, áhrifamiklu, brungið
mæisku og orðgnótt, en
ber bess full vitni, að Gríniur
prestur hefur mikið vald á
tungunni og frásögn ai.lri, svo
að listræn tök leyna sér hvergi.
Mál sögunnar er saonarlega
ólikt Niálustil og ber að rekja
skyldlei'ka verkanna til ann-
arra atriða en hæigt er að
finna í stílbrögðum. En sarrit
sem áður er stíll Jóns sönu auð
u'gur í gerð og t:íl'þr!furm, og á
stundum mjög fagur, Grímúr
prestur leikur snjallt á hörpu
tungunnar í Jóns sögu bantista.
Söguefnið er sundurlaust og
algert brotasilfur. En honum
tekst vel að steypa saman í
heild, gera efnið lifandi og hríf
andi, eins og á að vera í sannri
helgisögu. Leilcni hans leynir
sér hvergi. Sagan verður kjör-
gripur sagna úr sundurlausum
brotum.
22.
Við vitum ekki af heimildúm
á hverju dómurinn um Odda-
stað var reistur sumarið 1270 á
alþingi. En líklegast þykir
mér, að hann haifi verið ghund-
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. jainúar 1971