Lesbók Morgunblaðsins - 06.06.1971, Side 12

M&xrknnið
og leiðir
Kramhald aí bls. 6.
■Hngsteíi, sem um alllangt skeið
var aðalritstjóri Ðagens Ny-
hetiei' í Stokkhólmi, hafa taiið
.þaff eðliiegt og æskilegt fram-
haid þessarar þróunar, að sam-
steypust jórnir allra flokka
faeru með völdin, líkt; og nú
tiðkast í Sviss og nokkr-
um löndum öðrum.
MÆGKI STtóBNlB I
BBETJLA Nffl OG
BANDABÍK.IUNUM
Þrátt fyrir þá samstöðu, sem
þannig hefur myndazt, er
greinilegur munur á. stjórnum,
efitir því hvort flokkar, er
standa til hægri eða vinstri,
fara með völd. Kemur þetta
fram bæði i einstökum stjórn-
arathöfnum og í þeim anda,
sem hvílir yfir vötnunum.
í þessu sambandi er einkar
íróðlegt að virða fyrir sér þær
breytingar, sem orðið hafa i
Bretiandi og Bandarikjunum
eftir að stjórnir þeirra Heaths
og Nixons tóku við völdum. 1
hvorugu landinu hefur orðið
nein meginbreyting á þeim
markmiðum, sem stefnt er að,
eða þeim aðferðum, sem beitt
er. En samt er munurinn
greinilegur.
Stjórn Heaths hefur ákveðið
að afnema hið víðtæka styrkja-
kerfi, sem miða átti að aukn-
ingu fjárfestingar í atvinnu-
fyrirtækjum, sem fyrirrennari
hennar hafði komið á fót, og
boðað, að hún muni ekki veita
fyrirtækjum fjárhagslega að-
st«>ð, þegar á bjáti. Framtak og
ábyrgð verði í enn ríkara mæli
en áður að hvíla hjá fyrirtækj-
unum sjálíum. Jafnframt hefur
stjórnin ákveðið að létta á ýms
um sköttum, þar á meðal skött-
um, sem hvílt hafa á sumum at-
vinnugreinum en ekki öðrum.
1 Bandaríkjunum hefur
stjórn Nixons lagt inn á nýja
braut í velferðarmálum, sem í
stórum dráttum fehir það i sér,
að jafnframt því sem ríkisvald-
ið auki útgjöld tfl þeirra mála,
ílytjist ákvarðanir um notkun
fjármunanna og ábyrgðin á
þeirri notkun frá sambandsrik
imu sjálfu til stjórna hinna ein-
stöku ríkja, til sveitarfélaga,
stofnana og jafnvel fyrirtækja.
Báðar stjórnirnar hafa lagt
mikla áherziu á stjórn pen-
inga- og fjármála í viðureign
við verðbólgu og jafnvægis-
leysi út á við, en hvorug
stjórnin hefur viljað gripa til
slíkra beinna afskipta af verð-
lags- og launamálum sesm verð-
stöðvun eða kaupgjaldsstöðv-
un. Á hinn bóginn er stjórn
Heaths nú að koma á þeirri al-
mennu vinnumálalöggjöf, er
markar starfsemi verkalýðs-
og vinnuveitendafélaga þann
aimenna ramma, sem ekki hef-
ur verið til á Bretiandi, og sem
stjórn Verkamannaflokksins
tókst ekki að koma á.
Um það skal engu spáð,
hverjum árangri þessar tvær
ríkisstjórnir ná. Hitt er ljóst,
að þær hafa markað greinilegri
mismun í aðferðum samanbor-
ið við fyrirrennara sina en
flestar rikisstjömir, sem tek-
ið hafá við völdum á Vestur-
löandum á siðari árum.
VIHOKFIN' FKAMUNDAN
Þegar litíð er íram á við, og
íluigað, hver sé líkleg framtið
arþróun hagstjómarhátta í
vestrænum lýðræðisrí'kjum, er
mikilvægt að gera sér grein
fyrir, úr hvaða jarðvegi þess-
ir stjörnarhættir séu sprobtn-
ir. Einkennum hagkeríisins
v.ar hér að framan lýst þannig,
að það fæili í sér ákveðna yfir-
stjórn almennra meginatriða
efnahagsmáia, svo sem fjár-
mála- og peningamála, samíara
-því að ábyrgð á rekstri at-
vinnufyrirtækja hvíli hjá íyr-
irtækjunum sjálfum og val-
frelsi neytenda og frelsi tii að
velja sér atvinnu sé sem mest.
Þessir stjórnarhættir í efna-
hags- og atvinnumálum standa
í námu samhengi við þá al-
mennu lýðræðisþróun, sem orð-
ið hefur á þessari öld. Hún er
sá jarðvegur, sem þessir hag-
stjómarhættir eru sprottnir úr.
Annars vegar veitir þetta hag-
kerfi mönnum víðtækt frelsi til
athaína og til að ráðstaía upp-
skeru iðju sinnar. Hins vegar
tryggir það með sameiginlegri
stjóm, að þau markmið geti
náðst, sem meginhluti íbúanna
æskir, á undanförnum áratug-
um fyrst og fremst full at-
vinna og félagslegt öryggi.
Þróun hagkerfisins hefur þvi
í senn sprottið af almennrí lýð-
ræðisþróun og fram að þess-u
tekizt að fullnægja þeim þörf-
um, sem sú þróun hefur vakið.
Framtíð þessara hagstjórnar
hátta er því undir því komin,
að hve miklu leyti þeir geti
framvegis samræmzt áfram-
haidandi þróun í lýðræðisátt,
jafnframt því sem þeir geri það
kleift að ná þeim meginmark-
miðum, sem almennur vilji er
fyrir hverju sinni.
STÖÐUGUEIKI OG
SVEIGJANUEIKI
Hagstjórnarkerfið heíur á
undanförnum áratugum sýnt
bæði stöðugleika og sveigjan-
leika. Þessir eiginleikar standa
í nánu samhengi við meginein-
kenni þess. Það er nægilega
óbundið til þess að geta lagað
sig að hæfilegu marki að
breyttum aðstæðum og nýjum
viðhorfum. Að þessu leyti er
efnahagskerfi Vestiurianda
mjög frábrugðdð ýmsum hag-
kerfum annarra tima og ann-
arra heimshluta, sem fela í sér
rótgróna andstöðu við breyt-
ingu og þróun. Þar við bætist,
að sá árangur, sem náðst heí-
ur í þróun efnahags- og félags
máia á undanförnum áratugum
á grundveili þessa kerfis er
mjög mikill, og raunar einstæð-
ur í veraldarsögunni. Af þess-
um sökum er aðdráttarafl ann-
arra ieiða, sem í grundvallar-
atriðum eru frábrugðnar þeirri,
sem farín hefur verið, í raun-
inni hverfandi litið. Það er því
litlum vafa undirorpið að í að-
alatriðum muni þjóðfélög Vest-
urlanda halda áfram að byggja
á þeim hagstjórnarháttum sem
þróazt hafa undanfarna ára-
tugi. Það sem máli skiptir er
að gera sér sem ljósasta grein
fyrir í hvaða átt þessir hag-
stjórnarhættir mumi þróast og
hvernig sé á grundvelli þeirra
unnt að takast á við þau vanda
mál sem framundan eru.
LýBRÆÐISLEG STJÓBNUN
1 öllum vestrænum löndum
hefur stjórn atvinnufyrirtækja
verið í höndurn íárra manna,
sem yfSrlleitt hafa efeki þurít að
bera áfevarðanir sínar unddr
starfsfólk íyrlrtækisins né
undir lýðræðislega vaMa íull-
trúa almennings. Áður fyrr
voru þessir menn yíirleitt eig-
endur fyrirtæfejanna, nú á dög
um eru þeir oft sérhæíðir
stjórnendur án mikillar eignar-
aðíldar. Eins og áður er vikið
að, er það einmiitt þessd sjálf-
stjórn íyrirtækja, sem hvað
mestan þátt hefur átt í þeim
mifela efnahagsárangri, sem
náðst hefur. Á hinn bóginn
hafa þessir stjómarhættir
aldrei verið i samræmi váð lýð-
ræðishugsjónir manna né við
vaxandi þróun til almenns lýð-
ræðis í öllum greinum.
Eitt hið mikilvægasta þeirra
viðfangsefna, sem framundan
eru, er þvi að leita leiða til að
auka bein lýðræðisleg áhrií á
stjórn atvinnufyrirtækja og þá
einkum stórra atvinnuíyrir-
tækja. Þar sem ríkisrekstur og
hvers konar ríkisafskipti hafa
ekki orðið til að auka slík
áhrif, heldur þvert á móti, mun
í vaxandi mæli leitað annarra
leiða. Ein þeirra leiða er auk-
in áhrif starfsfólks á grund-
velli samstarfsnefnda þess og
vinnuveitenda eða beinnar að-
ildar starfsfólks að stjórn fyr-
irtækja, það sem einu nafni er
nefnt atvinnulýðræði. Önnur
leið er vaxandi þátttaka stofn-
fjársjóða í fjármögnun fyrir-
tækja, og þá ekki sízt eftir-
launasjóða. Þriðja leiðin er
vaxandi eign almennings í stór-
um fyrirtækjum, sem rekin
verða sem aimenningshiutaíé-
lög. Jafnframf mun þó hreinn
einstaklingsrekstur halda velli
í mörgum greinum og jafnvel
vinna á, þar sem kostir hans
skipta sérstöku máli. Loks má
nefna, að starfsemi neytenda-
hreyfinga og önnur viðleitni
til að veita almenningi aukna
vöru- og verðþekkingu mun í
vaxandi mæli veita framleið-
endum og verziunum aðhald í
viðskiptum þeirra við neytend-
ur. Einnig þetta er framhaid
þróunar í lýðræðisátt, viðleitni
til að veita frjálsu neyzluvali
raunhæfara innihald en áður.
1 öllum þessum atriðum er þó
mikill vandi fólginn. Hér er
vandratað á milli skers og
báru. Annars vegar er þörfin
á þvi, að Iýðræðisáhrif nái til
atvinnulífsins. Hins vegar nauð
syn þess, að árangur af starf-
semi fyrirtækja sé eftir sem
áður metinn á viðskiptalegum
mælikvarða og að sjálfstjórn
fyrirtækja fari ekki forgörðum.
Þau sjónarmið varðandi
starfsemi atvinnufyrirtækja,
sem hér hefur verið gerð
grein fyrir, eiga ekkert síður
við um starfsemi ríkisins og
hvers konar opinberra stofn-
ana. Fyrirkomulag þessarar
starfsemi er oft á tíðum ekki
síður fjarri hugmyndum lýð-
ræðisins en. starfseml atvlnmi-
fyrirtækja. Þar að auki er
verkaskipting á mflli ríkis,
sveitarfélaga, stofnana og fyr-
irtækja oft á tiðum óhagkvæm
»g úrelt. Það má þvi gera
ráð fyrir, að vaxandi viðleitni
muni gæta til að ná hagkvæm-
ari verkaskiptingu á milli þess
ara aðila, ekki sízt með þvi að
flytja vissar greinar þeirrar
starfsemi, sem ríkið hefur haft
með höndum til sveitarfélaga
og fyrirtækja. Einnig þetta er
áframhald almennrar þróunar
í lýðræðisátt, flutningur valds-
ins nær fólkinu. Slík þróun
mun þó ekki draga úr nauð-
syn þess að halda uppi öflugri
almennri stjórn efnahagsmála
heldur miklu fremur auka þá
nauðsyn.
VEBÐBÓUGAN
Mesta vandamál, sem þjóð-
félög Vesturlanda standa nú
frammi fyrir, er verðbólgan.
Fyrir tíu til tuttugu árum sið
an var almennur skilningur í
þessum þjóðfélögum á því,
hversu alvarlegt vandamál
verðbólgan væri, og nægileg-
ur viiji fyrir hendi til þess að
framfylgja stefnu, er héldi
henni i hæfilegum skefjum.
Það var útbreidd skoðun, að
með tíð og tíma myndi verð-
bólgan verða auðveldari við-
fangs en ekki erfiðari. Vax-
andi almennur þjóðfélags-
þroski, vaxandi þekking og
nýjar aðferðir í stjórn efna-
hagsmáia myndu í sameiningu
gera þetta þjóðfélagsvandamál
viðráðanlegra. Eins og áður
hefur verið vikið að í þessari
grein, hefur þetta þó ekki orð-
ið reyndin. Þvert á móti hefur
gengið mun verr að fást við
verðbólguna á undanförnum
sex árum en um alllangt skeið
áður. Er nú svo komið, að nauð
synlegt virðist að gefa stöð-
ugu verðlagi mun mikilvægari
sess í samanburði við önnur
efnahagsleg markmið en tiðk-
azt hafði um skeið.
Verðbólguþróun undanfar-
inna ára stendur að nokkru í
sambandi við styrjöldina I Viet
nam, á hliðstæðan hátt og sum
helztu verðbólguskeið fyrri
tíma hafa staðið í sambandi við
styrjaldir. Á styrjaldartímum
verða flest tillit að vikja fyrir
þeirri nauðsyn, sem talin er
bera hæst, þar á meðal og ekki
sizt tillitið til stöðugs verðlags.
Að öðru leyti stendur þessi
verðbólguþróun fyrst og
fremst í sambandi við tvennt.
1 fyrsta lagi vaxandi tregðu
ríkisstjórna til að beita al-
mennri stjórn efnahagsmála, og
þá umíram allt stjórn fjármála,
af nægilegri einurð. 1 öðru
lagi af erfiðleikunum á að sam
ræma starfsemi verkalýðs-
hreyifingarinnar almennri
stjórn efnahagsmála.
Það hefur um alllangt skeið
verið viðtækur skilningur
á því, að stjórn peninga- og
fjármála ein saman nægði ekki
til að fyrirbyggja verðbólgu
nema eitt af tvennu kæmi til:
að menn væru reiðubúnir að
láta atvinnuleysi verða ailmik-
ið, þ.e.a.s. að fórna að veru-
legu leyti markmiðinu um fulla
atvinnu, ellegar að fylgt væri
stefnu í launamálum, sem væri
i samræmi við þá almennu
stefnu, sem ríkisvaldið fylgdi í
efnahagsmáium yfirleitt. í flest
twn vestrænum 'Bhíuih hnfa
hvað eftir annað verið gerðar
tilraunir til þess að fylgja
fram ákveðinni stefnu I launa-
málum. Þessar tilraunir hafa
oft borið árangur um nokk-
urt skeið, en ekki til lengdar,
og að þvi er virðist enn siður
að undanfömu en áður. Jafn-
framt virðist skilningur verka-
lýðshreyíingarinnar íyrir nauð
syn slíkrar stefnu og vilji
■hennar til að styðja fram-
kvæmd hennar hafa farið
þverrandi frekar en vaxandi.
Staða verkalýðshreyfingar-
innar í lýðræðisríkjum nútím-
ans er að ýmsu leyti mótsagna
kennd. Annars vegar hefur
vöxtur og þróun verkalýðs-
hreyfingarinnar verið þáttur
almennrar þóunar í lýðræðis-
átt, og verkalýðshreyfingin
nýtur nú óskoraðra áhrifa og
virðingar á þann hátt, sem hún
hefur aldrei gert áður. Jafn-
framt hafa ýms helztu baráttu-
mál verkalýðshreyfingarinnar,
og þá ekki sízt full atvinna,
verið hafin til vegs og virðing-
ar sem helztu markmið al-
mennrar hagþróunar. Á hinn
bóginn hefur verkalýðshreyf-
ingin víðast hvar átt erfitt með
að sætta sig við, að starfsemi
hennar þyrfti, líkt og starfsemi
annarra samtaka, að lúta al-
mennum reglum, sem settar
væru með lýðræðislegum hætti,
og að nauðsyn bæri til, að
starfsemi hennar væri i sam-
ræmi við þá almennu stefnu,
sem fylgt er í efnahagsmálwn.
Það er þessi tvískinnungur i
stöðu verkalýðshreyfingarinn-
ar, sem mesturn erfiðleikum
veldur. Annars vegar sú al-
menna virðing og velviiji, sem
hreyfingin viðast hvar nýtur,
og þau miklu áhrif, sem aí
þessu leiða. Hins vegar rik
andúð hreyfingarinnar sjálfrar
á því að takast á herðar þá al-
mennu ábyrgð í sambandi við
stjórn efnahagsmála, sem hin
sterka aðstaða hennar í sjáifu
sér krefst. Ekki er unnt að
stjórna gegn verkalýðshreyf-
ingunni, þar sem það brýtur
þvert í bága við ríkjandi
grundvallarsjónarmið og heíð
lýðræðisríkjanna. Á hinn bóg-
inn er heidur ekki unnt að
stjórna með verkalýðshreyfing
unni, þar sem hreyfinguna virð
ist skorta þann skilning, það
skipulag eða það þrek, sem til
slíks þyrfti. Einhvers konar
þegjandi samkomulag stjórn-
valda og verkalýðshreyfingar
virðist oft á tiðum hafa verið
það, sem bezt hafi gefizt.
Eigi betri árangur að nást í
glimunni við verðbólguna fram-
vegis en á undanförnum árum,
er mikilla umbóta þörf í þessu
efni. Hér er mikið í húfi, ekki
síður fyrir verkaiýðshreyfing
una sjáiía heldur en allan al-
menning, því að undir þessum
árangri er komið, að hve miklu
leyti verður unnt í framtíð-
inni að gefa fullri atvinnu og
almennum lífskjarabótum jafn-
mikilvægan sess í vali mark-
miða og á undanförnum ára-
tugum. 1 þessu efni er ekki
unnt frekar en í öðrum eínum
að varpa allri ábyrgð á tíkis-
valdið eitt. Sú ábyrgð hlýtur
umfram alit að hvíla hjá verka
lýðshreyfingunni sjálfri, hjá
vinnuveitendum og samtökum
þeirra og hjá ölium almenn
ingi.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
6. júní 1971