Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1971, Page 2

„FYRIR
NEÐAN FLJÓT“
I.
Mikið hefur verið rætt, ritað
og reynt að sýna fram á, hver
hafi ritað Njálssögu.
Trúlega verður það aldrei
sannað á þann hátt, að hægt
sé að leggja spilin á borðið, en
enginn hefur að minni hyggju
komizt nær þessu en Barði Guð
mundsson, þótt mitt álit skipti
þar litlu máli. Ég byrjaði að
lesa Njálu 7 eða 8 ára gamall
og hefi oftast litið I hana á
hverju ári síðan, en það eru
orðin 65 ár. Eftir að ég fór að
rýna í söguna, rakst ég á setn-
til landnámsaldar. Og skýring-
in felst í því, hvemig farvegi
stórvatnanna, Jökulsár á Brú
og Lagarfljóts, var þá háttað.
Jökulsá er markaður bás, þar
til hún kemur út fyrir Galta-
staði út, í Tungu. Eftir það
rennur hún á eyrum eftir ótal
farvegum til sjávar. Þetta mun
hún hafa leikið frá ómunatíð.
Stundum hefur hún að mestu
runnið norður undir fjöllum,
en grafið sér svo hömlulaust
farvegi sitt á hvað, því að
þama er vart mishæð til. Yfir
Húsey hefur hún grafið sér
hallar þarna öllu í suðvestur,
svo að allir þessir farvegir
ásamt Geirastaðakvisl, liggja
niður í Lagarfljót.
Mig grunar, að Jökla hafi
fyrr á öldum runnið að mestu
austur í Lagarfljót. Þetta
byggi ég á ævafomum ömefn-
um á Aurasvæðinu. Þar eru
hávaðar, sem heita Sauöatang-
ar, sem gætu bent til þess, að
þangað hafi sauðir verið flutt-
ir til göngu, þar er einnig
Lambeyja, sem hefur verið um
flotin. Kirkjubæjarkirkja átti
þar 100 lamba upprekstur. Fyr
Hvernig rann það á landnáms-
tið og lengi fram eftir öldum?
Margir, bæði lærðir og ólærðir,
standa i þeirri meiningu, að
Lagarfljót hafi frá ómuna-
tið haft þann farveg, sem það
nú hefur, en þetta er mesti mis
skilningur. Fyrir þvi eru óyggj
andi rök, að á landnámstíð og
lengi fram eftir öldum, rann
það austiur í SeMljót. Á þessum
tíma var klettahryggur mikill í
farvegi þeim, sem fljótið hefur
nú. Klettahryggur þessi hét
Steinbogi og ber það heiti enn
í dag. Minjar hans eru enn ljós
Mér varð litið yfir Fljótið til
minna gömlu stöðva, til Stein-
bogaklettsins og leifanna af
Steinboganum. Þarna veiddi ég
stærstu silungana, en hafði
ekki ski'lning á að dá Stein-
bogann, sem öldum saman hló
að hinum beljandi náttúruöfl-
um, sem börðu á honum. Þegar
hann féll, hló hann engu
minna og bjó að minni hyggju
til eins konar felumynd úr setn
ingunni „fyrir neðan Fljót.“ Ás
grímur rífur mig upp úr þess-
um hugleiðingum með þessum
orðum:
Útsýni til Dyrfjalla.
inguna „fyrir neðan Fljót“,
sem mér reynist óskiljanleg, er
þó setningin úr ferðasögu í átt
högum mínum.
En sælt er sameiginlegt skip-
brot, ég veit ekki til, að nokk-
ur hafi ennþá gert sér grein
fyrir henni, ekki einu sinni
komið henni undir prentvillu
eða skynvillu. Setning þessi
ber það með sér, að hún er
forn og þess vegna hafa marg-
ir haft augastað á henni. Barði
Guðmundsson tekur hana upp
í riti sfc.u uon höfund Njádu, en
getur ekki ráðið gátuna. Það
var í kringum áramótin 1964-—
65, að ég var að athuga eitt
hvað í Njálu og rak mig að
vanda á þessa margnefndu
setningu. Og það skipti engum
togum, að hugdettu um hvað
setningin þýddi, skaut upp.
Hvort menn vilja fallast á
þessa skýringu eður ei, vil ég
koma henni á framfæri.
Til þess að gefa þessari skýr
ingu grunn, verðum við að
hverfa aftur í tímann, alla leið
ótal farvegi. Milli Geirstaða
og Húseyjar sem eru yztu bæ-
ir í Tungunni, er miðja vegu
milli bæjanna dálítill hryggur,
sem heitir Barmur. Hann mun
hafa hamlað því að Jökla legði
Húsey undir sig. Þó grunar
mig, að hún hafi eitthvað farið
upp utan Barms. Þar eru ótal
kílar og drög, sem liggja í
sömu átt og eru aðalengjar
Húseyinga. Þetta hygg ég, að
séu farvegir eftir kvíslar úr
Jöklu.
Milli Barms og Goirastaða-
kvíslar eru svonefndir Aurar,
og þar hefur Jökla alveg leik-
ið lausum haia. Geirastaða-
kvísl sem kennd er við Geira-
staði, þar sem ég ólst upp, var
hið versta vatnsfall. Hún valt
fram holbekkt, straumhörð og
kolmórauð og fékk þar margur
slettu. Áðumefndir Aurar eru
með ótal farvegum, misjafnlega
djúpum. Dýpstu farvegirnir
eru svonefnd Steinbogadrög,
sem liggja niður að svonefnd-
um Steinbogakletti. Landinu
ir þessu eru víst máldagar, því
að prestar voru snjallir í þeirri
grein og skotvissir að krækja
í öll hlunnindi. Alltaf hefur þó
nokkur hluti af Jöklu runnið
beint til sjávar. En á þessu
tímabili hefur landsspildan frá
Jöklu um Geirastaði og alla
leið austur i Selfljót, verið ein
eyja. Nafngiftimar hafa
breytzt eftir legu vatnanna.
Eyjasel heitir yzt i Jökulsár
hlíð, þá hefur kvísl úr Jöklu
runnið á milli Ketilstaða og
Eyjasels. Þegar fijótið siðan
brýtur sér þann farveg, sem
það hefur nú, og Jökla held-
ur sig meira fyrir norðan,
koma heitin, Norðureyjar, Hús
eyjar og Austureyjar. Nú er
búið að hlaða fyrir Geírastaða
kvísl, svo að Húsey er ekki
lengur eyja, bótt hún haldi
sinu nafni.
n,
Þá skulum við snúa okkur að
Lagarfljóti, sem hefur fengið
Jöklu að mestu til fylgilags.
ar. Þegar ég var á Geirastöð-
um um aldamót og lítið vatn
var í fljótinu, þá stóðu leifar
hans upp úr, svo að nærri mátti
stökkva á milli klappanna,
þvert yfir fljótið.
Þessi klettahryggur var í
fornöld svo voldugur, að stór-
vötnin sameinuð urðu að láta í
minni pokann, beygja af leið
sem vegna landslags lá austur í
Selfljót. f júlí 1966, var ég í
kynnisför á Austurlandi og
meðal annars til að kynna mér
hina fornu farvegi, sem um er
rætt hér á uwdan. Það voru
hæg heimatökin að snúa sér til
þeirra Hólsbræðra, Ásgríms og
Ragnars, æskuvina minna, sem
þekkja hverja laut og þúfu í
Hólslandi. Ásgrimur ók með mig
inn á Steinboga, sem er forn-
býli í Hólslandi, en síðar beitar
hús. Ásgrimur er prýðilega at-
huguil og mikill náttúruskoð-
Uðndi. Við litum fyrst á rúst
irnar og gengum síðan niður
að Fljóti.
„Þarna er Fljótskjafturinn."
Ekki veit ég, hvað það heiti er
gamalt, en trúlega frá þeim
tíma, er Fljótið braut Steinbog
ann. Hvergi hef ég getað fund
ið heimildir um, hvenær þetta
hefiur gerzt, en annar hvor Hóls
bræðra sagði mér að kona, Vil
borg að nafni, sem átti heima í
Hólshjáleigu, hefði heyrt eitt-
hvað um þetta. Vilborg gamla
var stálgreind, og ég man hana
vel, en sögumaður mundi ekki
annað eftir henni um þetta efni
en það, að maður hefði farizt
með honum, um leið og hann
hrundi, svo að maður er litlu
nær. Hér var ekki um neitt að
villast, hinn forni farvegur ligg
ur ljóst fyrir. Hann liggur
fyrst sem mest í austur, en við
svonefndan Einarsstekk breyt-
ir hann stefnu í suðaustur
vegna hallans á landinu. Far-
vegurinn er nú allur grasi vax
inn og kallast Jökullækur. Það
heiti mun vera gamalt og stend
ur kannski í sambandi við það,
að Jökla hafi á þeim tíma haft
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. ágúst 1971