Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1972, Qupperneq 11

Til vinstri: Likan af heiminum; Satúrmis í yzta hvolfi. Skýringar-
mynd í Mysterium cosmographicum eftir Kepler. Að ofan: tJr
líkaninu. Hvolf Mars, Jarðar, Venusar og Merkúr. Sólin er í miðjii.
Kepler reyndist slakur kenn-
ari í Graz. Samkvæmt sjálfslýs
ingu í þriðju persónu: „Hvert
sinn, sem hann varð æstur —
og það var oft, — lét hann vaða
á súðum án þess að gefa sér
tóm til að meta orð sín. Áhugi
hans og ákafi er skaðlegur og
honum til trafala. . . “ Fyrsta
árið hafði hinn langt aðkomni
kennari örfáa nemendur, ann-
að árið engan. En eins og löng-
um vildi við brenna var Kepl-
er sjálfum sér óvilhallur dóm-
ari. Bjartsýn skólástjórnin
kvað nemendafæðina allra
helzt bera vitni um, að stærð-
fræðinám væri ekki á allra
færi. Til þess nú að Kepler
ynni fyrir rýru kaupi sínu var
honum jafnframt falið að flytja
fyrirlestra um mælskulist o.fl.,
og annast árlega útgáfu á hin-
um opinberu stjörnuspám bæj-
arfélagsins. Jók hin síðast-
nefnda iðjan lærdómshróður
hans meðal almennings, mun
meir en gert höfðu innblásin er-
indin í háskólanum, ekki sizt
þegar spá um fádæma kulda-
kast rættist á réttum tima og
önnur um innrás Tyrkja.
En ekkert af skyldustörfun-
um átti hug hans allan. Árið
eftir komuna til Graz fóru að
leita á hann á ný ýmsar stjarn-
fræðilegar spurningar, sem
hann hafði velt fyrir sér i Túb-
ingen. En nú voru vangaveltur
hans skipulegri og stærðfræði-
legri. 9. júlí 1595 hann
skráði hjá sér daginn — var
hann að draga mynd á töfluna
fyrir bekk sinn, þegar hug-
mynd laust allt í einu niður í
huga hans af syo miklu afli, að
honum fannst hann hafa í
hendi sinni lykilinn að leyndar-
dómum sköpunarverksins.
„Gleðinni yfir uppgötvun
minni mun ég aldrei geta með
orðum lýst,“ skrifaði hann
seinna. Hún mótaði líf hans og
glæddi anda hans æ síðan.
Hugmyndin var í stuttu máli
sú, að alheimurinn væri byggð-
ur á ósýnilegum megingrind-
um í laginu eins og hinir fimm
reglulegu marghliðungar, sem
grískir ■ flatarmálsfræðingai'
höfðu fyrstir kannað. Afstaða
reikistjarnanna sex (sem þá
þekktust) og sólarinnar í miðj-
unni ákvarðaðist: aí þessari
himnesku beinagrind.
Arthur Köstler segir í stór-
merkri bók sinni um endurskoð
un heimsmyndarinnar á 16. og
17. öld. The Sleepwalkers
(Svefngenglarnir): „Hugmynd
þessi var algerlega röng.
Engu að síður vísaði hún að
lokum veg að lögmálum Kepl-
ers, kollvarpaði ævafornum al-
heimi á hjólum og varð upphaf
nútíma heimsfræði."
Verður eðlilega ekki farið
nánar út í þessa sálma hér, en
um sköpunarverk sitt skrifaði
Kepler silt fyrsta rit: Mysteri-
um Cosmographicum, og sá
kennari hans Mastlin um útgáf
una. Bókin fékk misjafnar við-
tökur, fannst sumum hún arg-
asta bull, aðrir töldu höfund-
inn Plató endurborinn. Nýtasta
gagnrýnin var sú, að styðja
þyrfti fullyrðingarnar fleiri og
betri athugunum en Kepler
hafði notazt við. Sá hann það
fljótlega sjálfur. Hann gerði
sér einnig Ijóst, hvar þeirra
var að leita: í fórum danska
stjörnufræðingsins Tycho
Brahe, sem um áratugi hafði
gert reglubundnar mælingar
á göngu himintunglanna með
fullkomnum tækjum sinum á
eyjunni Hven á Eyrarsundi.
VI.
Þeir mættust miðja vegu, í
Prag árið 1600, Daninn nýskip
aður „Imperial Matematicus“
við hirð Rudolfs II. keisara og
Þjóðverjinn aðstoðarmaður
hans. Kynni þeirra urðu stutt
og stormasöm. Tycho lá á gulli
sínu, mælingunum, og skammt-
aði úr hnefa, ætlaöi hinum
snjalla reiknimeistara það starf
eitt að sanna tilgátu Tyehos um
sólkerfið: Merkúr og Venus á
braut umhverfis sólu, en hún
síðan á hringbraut um jörðina
ásamt Mars, Júpíter og Satúrn
us. Fyrrverandi aðstoðarmanni
Tychos hafði reynzt ofviða að
reikna út braut Mars og var
Kepler falið að taka við. Kast-
aði Kepler sér yfir verkefni
sitt og ætlaði að leysa vand-
ann á viku. En mánuður leið,
og annar, og hvað, sem Kepl-
er hugsaði, prófaði, reiknaði,
var lítið vit að sjá í reiki
Mars um himinhvolfið.
En Tyeho dó árið 1601. Keis-
arinn skipaði Kepler eftir-
mann hans og eftir þóf við
aðstandendur Tycho heitins
fylgdi starfinu frjáls aðgangur
að langþráðum fjársjóðnum, ár-
angur næturvinnunnar við Eyr
arsund. Kepler hélt áfram að
eiga við Mars, en nú eftir eig-
in höfði, með tilgátuna um sól-
miðjukerfið í huga. Mars lét
ekki að sér hæða og íyrst eftir
margra ára strit við útreikn-
inga og heilabrot, villigötur og
nýbyrjanir fann hann m.a. tvö
fyrstu lögmálin, sem við hann
eru kennd. Lýsir hann sinni
andlegu pílagrímsferð trútt og
dyggilega í heimsögulegri bók:
„Ný stjörnufræði, grundvölluð
á orsakasamhengi — eða: Eðlis
fræði hi'mingeimsins“. Þrátt fyr
ir þreytandi tafir frá útreikn
ingum við alls kyns skyldu-
störf, útgáfu árlegs almanaks,
stjörnuspár fyrir göfuga gesti
hirðarinnar og afgreiðslu fyr
irspurna um allt milli himins
og jarðar, þrátt fyrir allt
þetta og ýmislegt, sem á bját-
aði við útgáfu hins viðamikla
ritverks, voru þetta beztu og
frjóustu ár í lífi Keplers.
En fátæktin var han.s fylgi-
kona. Að vísu bar Imperial
Matematicus gott kaup, en það
var ekki borgað út nema endr-
um og eins og þá með eftir-
gangsmunum. Veitti samt ekki
af lifibrauði, Kepler kvæntur
og þriggja bai'na faðir.
Kepier gaf út á Pragárum
sínum önnur rit minni, út-
skýrði sjónaukann (en Gali-
leo á Italiu lét sér nægja að
kíkja); fann upp aðfei’ð til að
mæla skýjahæð fjarri fjöllum
sýndi fram á, að Jesús Krist-
ur mundi fæddur árið 4 eða 5
f. Kr. (en tímatalsfræði var
tómstundagaman Keplers líkt
og Newtons síðar); f jallaði um
raungildi stjörnuspekinnar, um
halastjörnur og nýja risa-
stjörnu (supernovu), sem birt-
ist á himninum 1604. Merkast
þessara rita var þó „Ljós-
fræði“, um rannsóknir hans á
eðli ljóssins, klassískt grund-
vallarrit ljósfræðinnar. Sýndi
hann þar einnig fram á, að
viðurkenndar skoðanir á starfi
augans væru rangar, og liaía
hans eigin útskýringar reynzt
réttar í meginatriðum.
VII.
Frægð Keplers fór víða, en
það hallaði undan fæti. Árið
1611 brauzt úr borgarastyrjöld
og drepsótt í Prag og Rudolf
II., atvinnuveitandi Keplers
sagði af sér. Öll börn þeirra
hjónanna veiktust og eitt dó.
Sjúkdómur, sem þjakað hafði
konu hans, ágerðist og dró
hana til dauða. Kepler: „Lífs-
gleði svipt og sinnulaus af
hryðjuverkum hermannanna og
blóðugum bardögum í borginni;
magnlaus af örvæntingu um
framtiðina og óslökkvandi þrá
eftir barninu, sem hún hafði
misst, augasteini sínum . . . í
hugarvíli, ömurlegasta ástandi
hugans, gaf hún upp öndina."
Sjálfur gekk hann ekki heill
til skógar, frekar en fyrri dag-
inn. Hann var nú fertugur.
Um næstu áramót gerðist
hann „héraðsstærðfi’æðingur” í
Linz (í Austurríki), likt og
hann hafði verið forðum daga
í Graz. Linz var sveitabær í
samanburði við Prag. Kaupið
var minna, en það var borgað
út. Kepler var einmana, hafði
engan að tala við, jafnvel eng
an að eiga kappræður við. En
það rættist úr og bjö hann í
Linz í 14 ár, lengur en nokkurs
staðar annars staðar á ævi-
göngu sinni. Smám sam-
an jafnaði hann sig á um-
skiptunum og hóf á ný fjölda-
framleiðslu á ritum og bækí-
ingum og er þar á meðal
mikil bók um.samhljóm verald-
ar, í ætt viö lieimsskoðun Py-
þagorasar. Bók þessi hefur að
geyraa þriðja náttúrulögmál
Keplers um brautir reiki-
stjarna um sólu. Árið 1613
hafði Kepler kvænzt öðru
sinni. Eignuðust hjónin sjö
börn, dóu þrjú í bernsku.
En nú syrti í álinn á ný.
Seinni hluta þessa tímabils
tókst honum að ljúka útgáfu
geysimikillar stjörnuskrár (Ru
dolfs-töflur), sem Tycho Brahe
hafði á banadægri sínu beðið
hann að sjá um. Hafði Kepler
stóraukið skrána og bælt við
ljósbrotstöflum og logaritmum,
sem þá voru nýir af nálinni.
Hin kostnaðarsama útgáfa og
tregða yfirvalda að standa
straum af þessu opinbera verki
steypti Kepler i skuldafen, sem
hann brauzt aldrei úr. Ótal
feröalög vegna útgáfunnar,
m.a. til að innheimta fyrr-
greindan kostnað, skóku þrótt-
inn úr heilsuveilum manninum
og ekki bætti úr skák, að þrjá
tíu ára striðið geisaði í land-
inu og Lútherstrúarmönnum í
Linz settir afarkostir. Kepler
hrökklaðist frá Linz, bjó
nokkra mánuði i Ulm skammt
frá, en þar var prentsmiðjan,
og um síðir komst skráin út.
Varð hún Biblia stjörnuglópa
og sæfarenda í rúma öld. - -
Jóhannes Kepler var nú at-
vinnulaus.
Árið 1628 hafnaði Kepler hjá
Wallenstein hershöfðingja, sem
nýlega var orðinn fursti af Sag
an í norðurhluta Slesíu (nú í
Póllandi). Hafði Kepler hitt
hann við hirð keisarans í Prag
óg vai’ð að ráði með samþykki
keisára, að Kepler flytti bú-
ferlum til Sagan og fengi þar
góð laún og prentverk til að
gefa út bækur sínar. Fljóti
kom i ljós, að Wallenstein hafði
lítinn áhuga á vísindum, en
mikinn á frumstæðri stjörnu-
speki og ætlaðist til þess
eins af stjörnufræðingi sín-
um að spá um smátt og
stórt i lífi sínu einkum um úr-
slit orustanna, sem hann háði.
Urðu samskiptin gagnkvæm
vonbrigði. Fátt var mennta-
manna þarna í fásinninu, mál-
lýzkan annarleg og bráðlega
barst þangað ofsóknaraldan
gegn mótmælendum, sem ein-
angraði Kepler enn frekar.
Franihald á bls. 13.
30. ja.núar 1972
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11