Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Síða 8

Klzta mynd af fallbyssu, sem
um er vifcað. Myndin er gerð í
stjórnartið -látvarðar III kon
ungs á Eng-landi á 14. öld.
Sveinn Ásgeirsson tók saman
Crécy nefndist lítið þorp í
Somme-héraði í norðvestur
Frakklandi um 25 km frá
Ermarsundi. Þar var háð all-
söguleg orrusta árið 1346, en þó
ekki svo að úrslit hennar
skiptu svo ýkja mikJu máli fyr
ir nánustu framtíð Évrópu.
Hundrað ára stríðið var þá rétt
að byrja, hafði aðeins staðið í
tæp tíu ár, svo að það voru eft-
ir 90 ár til þeirra ófriðarloka.
En tilefni þess stríðs var erfða
tilkall Játvarðar þriðja Engla-
konungs til frönsku krúnunn-
ar, sem Filippus sjötti af Valois
tók við 1328. Þannig var nefni-
lega mál með vexti, að Filippus
var bróðursonur Filippusar
fríða, en Játvarður var dóttur-
sonur hans.
Þessir höfðingjar leiddu sam
an hesta sina sem sagt við
Crécy 1346, og þar hafði Ját-
varður frægan sigur. En því
endist þessi orrusta betur öðr-
um jafngóðum í sögubókum, að
talið er víst, að þá (hafi i fyrsta
sinn verið beitt fallbyssum i
stríði. Þær höfðu þó vafalaust
ekki úrslitaáhrifin á gang orr-
ustunnar við Crécy, heldur hin
ar fræknu ensku bogaskyttur,
en þó segir samtíma annálahöf-
undur, að fallbyssumar hafi
átt sinn þátt í sigrinum.
Nú hlýtur þó Játvarður að
hafa verið búinn að reyna
þessi skotvopn fyrir orrustuna,
og reyndar eru til samtíma
heimildir um það, að sá hinn
Hinar fyrstu tilraunir með púðrið voru sannariega ekki áhættulausar.
sami kóngur hafi notað vopn,
sem „spúði eldi og reyk“, í
stríði gegn Skotum 10 árum áð-
ur, og það er meira að segja til
teikning af þessu vopni í göml-
um annálum, þar sem sagt er
frá þessu stríði.
Elzta mynd, sem til er af fall
byssu, sýnir perulaga járnrör
augnabliki eftir, að skotinu hef
ur verið hleypt af, því að ör
er á leiðinni út um hlaupið.
Fyrir aftan stendur hermaður,
sem heldur á löngu skafti, sem
reyndar er rauðglóandi jám-
stöng, sem hann er nýbúinn að
stinga í púöurgatið.
Engu að síður telja sagnfræð
ingar almennt orrustuna við
Crécy vera hina fyrstu, þar
sem notaðar hafi verið eiginleg
ar fallbyssur, sem kúlum var
skotið úr.
Áðurnefndur annálahöfund
ur segir: „Ensku riddararnir
undir stjórn Svarta prinsins
róðust gegn franska hernum
með flokki harðskeyttra Wales
búa og nokkrar fallbyssur.
Þeir hleyptu af öllum fallbyss-
unum í einu, og þá brast flótti
i iið Frakka."
Ýmsir álíta, að hér sé all-
frjálslega með sannleikann far-
ið, því að það sem í rauninni
hafi gerzt, hafi verið það, að
málaliðar frá Genua, sem
mynduðu framvarðarsveitir
franska hersins, hafi orðið
skelfdir af hávaðanum og snú-
izt á flótta. En bak við þá voru
riddaraliðsfylkingar Fratoka,
og vafalaust hefur nokkur
ókyrrð komizt á þær, því að
hestamir hafa orðið álíka
hræddir og málaliðamir við
fallbyssudrunurnar, og það get
ur hafa litið svo út sem allir
væru að leggja á flótta. En víst
er, að fallbyssurnar hafa ekki
gert neinum neitt mein, því að
skytturnar höfðu misreiknað
draglengd byssanna, svo að
Eftir uppfinningu púðursins
varð byssuskyttan mikilvægt
afl í hemaði. Teikningin er úr
handbók fyrir hermenn frá
1608.
kúlurnar féllu til jarðaæ langt
fyrir framan óvinina.
Forsenda þess, að Játvarður
þriðji gæti notað hinar nýju
vígvélar, var uppfinning púð-
ursins. Landkönnuðir, sem
komu aftur heim til Evrópu frá
hinum fjarlægari Austurlönd-
um á 17. öld, skýrðu frá því,
að Kínverjar hefðu notað púð-
ur þegar fyrir vort tímatal,
en þetta mun ekki koma heim
við sögulegar staðreyndir.
Ferðamenn þessir héldu nefni-
lega, að kínverskir flugeldar
byggðust á notkun púðurs, en
efni það, sem hinir gömlu Kín-
verjar notuðu, var saltpétur.
Uppfinning púðursins sem og
fallbyssunnar og allra annarra
skotvopna, sem voru eðiileg af
leiðing tilkomu púðursins, er
bundin við Vestur-Evrópu. En
þó hefur enn ekki tekizt með
fuiilri vissu að finna nafn upp-
f’inningamannsins né heldur að
timasetja hinn heimssögulega
viðburð.
Á siðustvváratugum 13. aldar
notuðu frönsku lénsherrarnir,
sem héldu i þriðju krossferð-
ina sprengiefni, sem kallað var
„gríski eldurinn". í nokkrar ald
ir álitu sagnaritarar, að þessi
„gríski eldur“ hefði verið fall-
byssupúður i sinni uppruna-
legu mynd. En. um miðja síð-
ustu öld fundu menn nánari
skilgreiningu á hinum „griska
eldi“, og af henni varð ijóst,
að hann átti ekkert skylt við