Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.1974, Blaðsíða 5

fjallgöngur. Var honum þetta fyrst í staö hin mesta kvöl
og þraut, þvf að hann var orðinn kveifarlegur og mátt-
dreginn af hóglífi og munaði. En áður en langar stundir
liðu, tók hann að þola áreynsluna betur og síðan að hafa
af henni mikið yndi. Var það nú gaman hans og
skemmtun að fara einn saman um ókunnuga stigu fjalla
og skóga og sofa undir berum himni. Komst hann á
þessum ferðum í margar raunir, er birnir og vargar eða
stigamenn urðu á leið hans, og kom þá stundum heim
bæði sár og meiddur úr viðureign sinni við þá, þótt hann
byrgi lífinu. Undruðust þrælar hans, hvers vegna hús-
bóndi þeirra lagði á sig slík harðræði og hættur að
þarflausu, og þó enn meir, er þeir urðu þess varir, að
hann kaus oft heldur að hvíla á steingólfinu f svefnstofu
sinni en í rekkjunni. Hugðu þeir, að guðirnir hefðu gert
hann örvita.
Annað kom þó brátt í ljós. Lucius tók nú að gefa því
gaum, að búgarður hans var í megnustu vanhirðu, því að
meðan hann sjálfur hafði ekki sinnt öðru en skemmta
sér, höfðu ráðsmenn hans dregið sér allt það fé, sem þeir
máttu, en þrælarnir lagzt í leti og ómennsku. Eigi þótti
honum réttlátt að refsa þeim fyrir það, er hann vissi vera
sjálfs sín sök. En hann tók nú að lfta eftir eignum sfnum
og búi með árvekni og atorku, lét bæta hús þau, er
hrörnuð voru, og taka ný lönd til ræktunar. Nú var liðið
hálft annað ár frá því, er hann fekk bréf keisarans, og
kom honum þá í hug, að ef til vildi kæmi hann aldrei
aftur úr ferðinni og væri þá enginn erfingi að eignum
hans. Réð hann þvf af að kvænast og valdi sér að konu
dóttur eins nágranna síns, er var fátækur maður, en vel
ættaður, og hafði alið upp mörg börn og mannvægleg við
óbrotið lff, en góða menntun. Ö1 kona hans honum son að
ári liðnu, er hann gaf nafn Quintusar föður sfns.
En er Lucius var kvæntur, fór hann að hugsa um, að
enn skorti hann mikið á að vera ferðbúinn. Hélt hann að
vfsu hinum fyrri háttum sínum um fþróttir og búgæzlu.
En nú var sem honum entist tfmi til alls, sem hann hafði
ekki mátt vera að sinna, meðan hann hafði ekkert fyrir
stafni, enda var hann nú árrisull og öll störf voru honum
gaman eitt. Hann safnaði þá að sér gestum á nýjan leik,
en nokkuð voru þeir með öðrum hætti en áður hafði
verið. Bauð hann til sín þeim mönnum, er víða höfðu
farið og kannað siðu og tungur fjarlægra þjóða. Hafði
hann mikla skemmtun af að ræða við þá. Það þótti honum
undarlegt, er þeir sögðu honum, hversu mjög tungurnar
höfðu greinzt, og máttu þó nefna hina sömu hluti, en með
gjörólíkum orðum. Hitt var samt enn f urðulegra, að allar
þjóðir tignuðu nokkura guði, en gáfu þeim ýmis heiti og
lýstu þeim á marga vegu. Svo var og með siðu þjóða, að í
hverju landi var litið á það með sérstökum hætti, hvað
væri réttlátt, gott og fagurt, en kom þó um sumt í einn
stað niður. Varð honum við þetta Ijósara, að hann væri
lítt við þvf búinn að vita, hvað öllu Rómaveldi væri fyrir
beztu, nema hann kynni betri skil á því fyrir sjálfan sig,
hvað nauðsynlegast væri manninum til hamingju og
farsældar. Tók hann nú að rifja upp fyrir sér fræði þau,
er faðir hans hafði látið kenna honum, og sendi aftur
eftir spekingum þeim, er hann hafði látið frá sér fara,
þegar hann varð fullveðja. Var honum nú miklu meira
gagn að kennslu þeirra en fyrr, því að hann var sjálfur
reyndari og hafði jafnan f huga, hversu heimspekin gæti
komið honum að notum, er hann ætti einn að skera úr
vandamálum þeim, er honum gætu að höndum borið í
samningunum við hinn ókunna konung, ef hann kæmist á
f und hans. Hann skildi nú og, að fleiri leiðir gátu legið til
góðs lífernis en speki Stóumanna, sem verið höfðu
lærifeður hans. Sendi hann eftir vitringum bæði frá
Grikklandi, Persíu, Egiptalandi og Judæu og hlýddi
hugfanginn á allar þessar kenningar. En er honum þótti
sem margbreytni þeirra og ágreiningur ætluðu að trufla
hann, hélt hann enn þeim sið að fara einn saman á fjöll
og skóga, Iiggja undir beru lofti um nætur, hlusta á
raddir náttúrunnar og horfa undrandi á stjörnur himins-
ins. Kom hann jafnan svo úr þeim ferðum, að honum
virtist lff mannsins einfaldara en spekingunum og ritum
þeirra bar saman um, en var samt engu ófúsari en áður
að vita meira um hugleiðingar þeirra.
Svo liðu þau þrjú ár, er Marcus Aurelius hafði veitt
Luciusi til þess að búa sig til feröarinnar. Og enn liðu
árin, hvert af öðru, án þess honum kæmu boð frá
keisaranum. Lucius eignaðist fleiri börn, bú hans blómg-
aðist, og eignir hans jukust. Eftir þvf sem hann vitkaðist,
hugsaði hann meir um þræla sína og skjólstæðinga, gaf
þrælunum smám saman frelsi, en keypti aðra nýja, og
reyndi að koma hverjum manni, er honum var háður, til
nokkurs þroska. Nágrannar hans tóku smám saman að
leita ráða til hans, bæði um búsýslu og önnur vandamál.
Hann var og kvaddur til þess að sitja í öldungaráðinu, svo
sem ætterni hans gaf honum rétt til, var kosinn ræðis-
maður og gegndi þvf starfi fjóra mánuði, sem þá var
venja. Bar nú oft saman fundum hans og keisarans, sem
mat mikils tillögur hans. Aldrei minntist keisarinn á
ferðina við hann. En stundum kom fyrir, að hinn mikli
Cæsar leit á Lucius fjarrænum augum mitt í ráðstefnun-
um, eins og hann vildi segja: „Allt er þetta viðbúnaður
einn fyrir þig, því að þú ert maðurinn, sem á að fara hina
miklu sendiför, þegar mest á ríður“.
Lucius beið ferðarinnar með rósemi. Hann var þakklát-
ur fyrir hvern dag, sem hún dróst. A hverjum degi þóttist
Markús Árellus, hinn stóiski spek-
ingur I keisarahásæti Rómar, rlkti
frð 161 eftir Krists burð til ársins
180. Hann vartalinn góðmenni og
innhverfur gáfumaður og trúlega á
rangri hillu f þessu erfiða embætti.
Það varð hlutskipti hans að of-
sækja kristna menn, vegna þess
að almenningur kenndi þeim um
drepsótt, sem barst til Rómar.
Markús Árelius átti erfiða daga,
þegar byrjað var að bresta I undir-
stöðum Rómaveldis. Hann var
langtfmum saman f herferðum,
sárþjáður maður, og andaðist f
herför við Oóná. Markús Árelfus
hefur orðið heimspekingum og
menntamönnum hugstæður og
það er þvf mjög rökrænt, að
Sigurður Nordal léti þessa sögu
gerast f stjómartfð hans.
hann mega eitthvað læra, sem honum gæti síðar að gagni
komið. Þegar hann sá börn sín vaxa og berin á vínekrun-
um roðna sem purpura til uppskerunnar, hvarflaði hon-
um oft f hug: „Njóttu í dag að horfa á yndisleik alls, sem
þér er lánað, því að morgni getur verið, að þú leggir upp
frá þvf og komir aldrei aftur“. Dagar hans urðu sem
perlur f festi, þar sem hver ný perla varð fegurri og
dýrari en hinar fyrri, þvf að í henni birtist ljómi liðinna
stunda með meiri skærleik, og allt af var hann þess
minnugur, að perlan, sem lá f lffa hans f dag, gæti orðið
hin sfðasta í þessari festi. Hann heilsaði hverjum degi
með undarlegri gleði og spurði einatt sjálfan sig: „Elska
eg þennan dag af því, að hann flytur mig nær ferðinni,
sem er takmark lffs míns, eða er hann ekki nægilegt
takmark í sjálfu sér?“
Það kom nú fyrir, að Lucius hélt stórveizlur eins og
áður fyrr, og hylltist hann þá helzt til þess að láta búa
þær, meðan hann var einn í fjallgöngum sínum. Bauð
hann til þeirra mörgum hinna gömlu svallbræðra sinna
og lét ekkert til skorta, að fagnaður allur væri þeim að
skapi. Þótti þeim næsta kynlegt, er hann kom á meðal
þeirra, búinn hinum dýrustu skrúðklæðum að höfðingja
sið, en sjálfur vöðvastæltur, veðurbitinn og skreppur f
spori sem veiðimenn þeir, er eltu gemsur um bjargstigu
norður f Mundfafjöllum. En því veittu þeir athygli og
þótti mestri furðu sæta, að þessi maður, sem snúið hafði
baki við nautnum og skemmtunum fyrir mörgum árum,
var allrá þeirra glaðastur, neytti krásanna auðsælega
með meiri velþóknun en þeir sjálfir gátu fundið og
bergði djarflega á hinum dýru veigum án þess að verða
drukkinn. Hann gat og í ölmálunum blandað svo saman
gamni og alvöru, að þeim lá stundum við að gleyma
veizlukostinum til þess að hlusta á hann og spyrja margs,
sem annars bar sjaldan á góma i slíkum hófum.
Einn morgun, að liðnum tíu árum frá því, er Marcus
Aurelius hafði sent Luciusi bréfið, bar hraðboða frá
keisaranum að garði hans. Hafði keisarinn aldrei fyrr
sent eftir honum, en boðaði hann nú að kvöldi þessa dags
á sinn fund. Lucius þóttist þegar vita, að nú væri ferðin
fyrir höndum. Gaf hann sendimanni greið svör og kvaðst
mundu koma fyrir keisarann um sólsetur. Hann bjó sig
til farar, klæddist veiðibúningi sínum, tók þykkva skó á
fætur, gyrti sig einu breiðsaxi og hafði spjót í hendi.
Sfðan kvaddi hann börn sín og konu og sagði henni, að
hann gæti búizt við að verða lengi á brautu. En allt, sem
að búgæzlu og uppeldi barnanna laut, hafði hann jafnan
reynt að láta hana þekkja engu miður en sjálfan sig. Þá
sté hann upp í vagninn aftur heim, en fór fótgangandi
síðasta spölinn. Hann gekk eftir Via Appia, þar sem
margt skrautbúinna vagna var á ferð til borgarinnar og
frá henni, en grafarmörk ýmissa stórmenna voru á tvær
hendur alla leið. Þegar hann kom að hinu veglega minnis-
merki frændkonu sinnar, Cæciliu Metellu, sem þar stend-
ur enn í dag, vék hann út af veginum í lund einn, er var
þar rétt hjá og helgaður Diönu veiðigyðju. Hann nam
staðar í lundinum, leit aftur til Mons Albanus, sem bar
við himin og glóði í síðdegissólinni, og renndi huganum
yfir ævi sína, einkum sfðustu tíu árin, sem höfðu orðið
honum auðugust af reynslu, lærdómi og gleði. Hann leit
með vorkunnlátri velþóknun á gelgjuskeið sitt, er hann
hafði farið hamförum hins fávfsa unglings til þess að
höndla gæfuna, en alltaf gripið f tómt. Ef til vill hafði það
orðið honum til góðs, því að hann þurfti ekki sfðan að þrá
neitt af þvf, sem hann þegar vissi vera hégóma. En hvar
hefði hann nú verið á vegi staddur, ef boðskapur
keisarans hefði ekki borizt honum? Að líkindum 32 ára
gamalmenni, sem bæri að vörum sér með skjálfandi
höndum sama bikarinn nótt eftir nótt án þess að finna til
þorsta né hljóta svölun. Þessi tíu ár höfðu liðið fljótt, en
hvar sem hann nú ætti að ferðast, um hin úrsvölu fjöll
Germaníu eða sólbrunna sanda Núbíu og þaðan inn á
enn ókunnari slóðir, átti hann ótæmandi gnótt endur-
minninga og hugsvinnsmála að förunautum. Hann heyrði
kliðinn utan af þjóðveginum, hugsaði um örlög allra
þeirra, sem höfðu ekið þar f vegsemd og blóma lífsins, en
nú hvíldi aska þeirra í friði við brautina. Hvert stefndi
þetta allt? Hvað var f raun og veru líf og hvað var dauði?
Honum komu f hug andlátsorð Hadrians keisara, sem
hann hafði numið af föður sínum í æsku:
Animula, vagula, blandula,
hospes comesque corporis,
quæ nunc abibis in loca,
pallidula, rigida, nudula?
„Litla, reikandi, ljúfa sál, gestur og förunautur líkam-
ans, hvert er nú för þinni heitið, þú sem ert svo litverp,
kulvís og nakin?" Og skyndilega kom að Luciusi svo
undraverð ást til lifsins og þakklæti fyrir að vera tii, að
hann kraup niður á jörðina og lagði vangann upp að
trjábol f orðlausum unaði. Þegar hann stóð upp aftur,
fannst honum tíminn hafa staðið kyrr eins og eilffðin.
Enn hafði þessi síðasti dagur fyrir ferðina fært honum
dýpri gleði en nokkur undanfarinn dagur lífsins. Og
hann hugsaði með sér: „Hefði eg nokkurn tíma vaknað til
vitundar um hamingju mína, ef eg hefði ekki horfzt í
augu við, að lífið ætti að vera mér skammvinnara og
erfiðara en öðrum jafnöldrum minum?"
Lucius gekk út á Via Appia, hraðaði göngu sinni og
skundaði gegnum Porta Capena til Palatínhæðarinnar á
fund keisarans. Marcus Aurelius tók við honum einn
saman í málstofu sinni. Hinn mikli Cæsar var grannleitur
og fölleitur, svipurinn i senn mildur, raunabitinn og
þreytulegur, klæði hans á sinn hátt jafnóbrotin og ferða-
búningur Luciusar. Eins vel hefði mátt trúa því, að hann
væri í gæzluvarðhaldi í þessari miklu höll og hann væri
allsráðandi Rómaveldis. Lucius laut honum með
lotningu, en keisarinn mælti til hans á þessa leið:
Cæcilius Metellus! Að þremur dögum liðnum verð eg
enn að fara frá Róm, því að Markómannar hefja nýja
sókn á mæri ríks vors, og þar þarf varnar við. Vera má, að
eg komi eigi aftur úr þeirri för. Eg vilekkiskiljavió þig að
þessu sinni án þess að játa, að eg hef blekkt þig. Slfkt var
Framhald á bls. 16
©