Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1975, Qupperneq 6

Yrjö Leino var fyrsti
kommúnistíski ráðherrann
í vestrænu lýSræSisríki.
Þegar hann var útnefndur
innanríkisráSherra eftir
striSiS, var þaS í ákveSn-
um tilgangi: aS undirbúa
og framkvæma valdatöku
kommúnista i Finnlandi.
Leino var velt úr sessi
1948 viS aSstæSur, sem
siSan hafa veriS mjög
skiptar skoSanir um.
Margir líta enn á hann sem
hetju fyrir aS hafa fórnaS
pólitiskri sannfæringu
sinni og framabraut til aS
bjarga Finnlandi undan
valdaráni svipuSu þvi, sem
um sömu mundir átti sér
staS i Tékkóslóvakíu.
Sannleikurinn um Yrjö
Leino hefur aldrei fengiS
aS koma i Ijós. Endurminn-
ingar hans voru þegar
prentaSar, þegar yfirvöldin
komu í veg fyrir útkomu
þeirra á sögulegan hátt
áriS 1 958. Þær þóttu segja
óþægilega og jafnvel
hættulega mikiS — vegna
vissra aSila.
Þær eru þó í höndum
ýmsra manna og vissulega
einnig þess manns, sem
nú hefur höfundarrétt aS
þeim, sonar hans, Olle
Leino, sem fyrir tveimur
árum sendi frá sér fyrstu
bók sína: „Hver þakkar
Yrjo Leino?". Olle Leino
fæddist áriS 1932, en
hefur búiS í SvíþjóS síSan
1955 og starfaS sem
blaSamaSur.
HVER
ÞAKKAR
YRJÖ LEINO
öl Ettir ölle Leino.
■ Sveinn Ásgeirsson
• tók saman. I. hlnti
I ringulreiðinni haustið 1944,
þegar stríðinu lauk loksins, hvað
Finnland snerti, hófsl ekki
kennsla í skólum fyrr en í nóvcm-
ber. Mig minnir, að ég hafi þá
nokkurn veginn verið búinn að fá
vissu mína fyrir því, að faðir
niinn myndi hafa lifað af stríðið,
en hversu kuldalcga sem það
kann að hljóma, þá snerti það mig
ekki að ráði. Strfðsárin höfðu nær
alveg fjarla;gt hann úr til-
finningalífi niínu.
Eg bjó hjá móðurömmu tninni i
eins herbergis íbúð í Helsingfors
virka daga vikunnar, en fár heim
til Oitbacka um helgar.
Eitt kvöldið hringdi síininn hjá
ömmu minni. Hún var undarleg á
svipinn, þegar hún rétti mér
heyrnarlólið. Ködd sagði: ,,Sæll
og blessaóur, þetta er pabbi.
Hvernig líður þér?“
Jlann sagði þetta ákaflega alúð-
lega, því að vafalaust var honum
mikið niðri fyrir. 1 höfði mér söng
hið óvenjulega orð FABBl, sem
hann lagði sérstaka áherzlu á. Ég
fór allur hjá mér. Við ákváðum
stund og stað til að hittast.
Á eftir sagði ég við ömmu, að ég
vildi ekki hitta hann. Eg var
hræddur við ný leiðindi.
En vió hittumst á tilteknum
stað nokkrum dögum síðar. Hann
var í ljósum regnfrakka. Við vor-
um mjög feimnir hvor við annan.
Við fórum í sporvagni heim til
föðurömmu minnar.
Eg spurði hann aldrei, hvað
hann hefði gert, meðan á stríðinu
stóð. Við töluðum ekki heldur um
kommúnisma. En einu sinni, þeg-
ar ég var að segja honum, hvernig
við hefðum hjálpað til við brott-
flutninga frá Porkala, sagði hann:
— Það munaði svo litlu, að
Kússar hefðu tekið allt Finnland.
Þeir hefðu getað það á tveim vik-
um.
Eg varð óttasleginn og uppvæg-
ur út af því, að hann skyldi hafa
sagt svo hræðilega hluti næstum
því með stolti í rómnum. Rússa-
hatrið var orðið svo rótgróið í
finnskum börnum eftir stríðsárin.
Og það eimdi lengi eftir af því.
Ilann var kommúnisti. Meiri en
nokkru sinni á ævinni. I þrjú löng
og döpur ár hafði hann beðið eftir
þeirri stund að geta unnið opin-
berlega að , framgangi
sósialismans.
Vopnahléð gekk í gildi 19.
september 1944. Einnland skuld-
batt sig til að draga hersveitir
sínar til baka til landamæranna
frá 1940, Iáta af hendi Petsamo,
„leigja út“ Porkalanes 25 km
fyrir vestan Helsingfors til Rússa
til 50 ára, láta þeim í té flugvelli í
Suður-Finnlandi og afhenda
bandamönnum til ráðstöfunar
verzlunarflota sinn. Einnig átti
Finnland að reka hinar þýzku
hersveitir úr landi, afvopna her
sinn og loks að greiða stríðsskaða-
bætur að upphæð 300 milljónir
dollara samkvæmt gengi 1939.
Hertta Kuusinen og Yrjö Leino
hittust jafnskjótt og hún hafði
verði látin laus úr fangelsinu.
Bæði brunnu í skinninu eftir því
að geta hrundið hinni miklu
hreyfingu af stað. Járnið skyldi
hamra heitt.
Eftir að hafa rætt um ástandið
og lagt á ráðin tóku þau í sig kjark
og báðu um viðtal við Hillilá, inn-
anrikisráðherra.
Það hlýtur að hafa verið mikill
viðburður í lífi Yrjö Leinos að
ganga inn í skrifstofu innanríkis-
ráðherrans. Aðeins um mánuði
áður höfðu lögreglumenn, seni
störfuðu á vegum sama ráðu-
neytis, leitað að honum með öll-
um ráðum. Hann hafði strokið úr
herflutningalest á stríðstímum og
hefði sennilega getað hlotið
dauðadóm sem liðhlaupi.
Nú stóð hann augliti til auglit-
is við sinn höfuðandstæðing. En
nú var aðstaða hans stórum þægi-
legri en hins.
— Við komum sem opinberir
fulltrúar kommúnistaflokks Finn-
lands, og nú vildum við fá að vita,
hvort flokkurinn gæti ekki orðið
Iöglegur að nýju með skírskotun
til 20. greinar vopnahlésskilmál-
anna. Það er dóttir Ottos Wille
Kuusinens, sem er með mér.
Hillilá leit á Herttu Kuusinen
og siðan á Leino og spurði svo:
— Eruð þið föðurlandsvinir?
— Víst erum við það, sagði
Leino, ef við ekki erum neydd til
að ganga um jarðsprengjusvæði
eða vinna gegn föðurlandi voru á
annan hátt.
Hillilá fannst hann ekki hafa
fengið nógu heiðarlegt svar frá
Leino, en hann hélt áfram:
— Hvað ættum við að vera að
gera hingað, ef það væri ekki um
það að ræða að byrja að byggja
upp eitthvað nýtt.
Hallilá sagði, að málið myndi
vafalaust leysast.
Fyrsta verk hinna nýlöggiltu
kommúnista var að sjálfsögðu að
ná sambandi við eins marga
áhangendur og mögulegt væri. Þá
var auðvitað helzt að finna meðal
sósíaldemókrata, en í röðum
þeirra hafði gætt verulegs
sundurlyndis. Þar að auki var það
eðlileg viðleitni af hálfu kommún-
ista að reyna af fremsta megni að
kljúfa, veikja og allra helzt að
gleypa alla flokka sósíal-
demókrata, sem þeir áttu í sam-
keppni við.
1 Finnlandi virtust aðstæðurnar
vera einkar hagstæðar að minnsta
kosti til að kljúfa og veikja. Við-
ræður voru hafnar við óánægða
sósíaldemókrata, og fyrir hönd
kommúnista kom þar fram þrí-
stirnið Kuusinen — Leino —
Pessi.
Um sjálfa stofnun Lýðræðislega
bandalagsins (Demokratiska För-
bundet för Finlands Folk —
DFFF) segir Yrjö Leino i bók
sinni, „Kommúnisti sem innan-
ríkisráðherra“:
— Það vantaði ekki viljann til
samvinnu, en það virtist óleysan-
legt vandamál, i hvers konar
formi hún ætti að vera. Við reynd-
um að leysa vandann kvöld eftir
kvöld án árangurs. Kommúnistar
lögðu áherzlu á, að nýr flokkur
yrði stofnaður, en flestir sósíal-
demókrarnir voru á móti því.
Meðal þeirra var m.a. Yrjö
Kallinen. Eina nóttina, þegar
hann mælti gegn tillögunni af
mikilli mælsku, datt mér allt i
einu nokkuð í hug, sem leysti allt
vandamálið. Eg var orðinn reglu-
lega þreyttur og hlustaði hálfsof-
andi á ræðurnar. En svo fékk ég
skyndilega hugmynd sem hressti
mig alveg aftur. Ég bað þegar um
orðið og sagði:
— Látum svo vera sem Kallinen
segir. Stofnum ekki nýjan flokk.
Við þurfum engan nýjan flokk. 1
stað þess myndum við bandalag,
sem allir geta tekið þátt i, sem
vilja. Ég er meira að segja tilbú-
inn með nafnið: Finnska alþýðu-
bandalagið (DFFF)
— Rétt, hrópaði Kallinen. Þá er
ég líka með!
Og síðan var Alþýðubandalag
Finnlands stofnað 29. október
1944."
Leino hélt því fram, að þetta
hefði verið hugmynd og ákvörð-
un, sem hefði haft úrslitaáhrif á
þróun mála i öllum þeim Evrópu-
löndum, sem féllu undir hags-
munasvæði Sovétríkjanna.
Andrej Zdanov, sem á þessum
tíma var æðsti maður rússnesku
eftirlitsnefndarinnar i Finnlandi,
hefði orðið svo hrifinn af þessari
lausn að mynda sósialistískt
bandalag, að hann hefði síðar sem
aðalritari kommúnistaflokks
Sovétríkjanna framfylgt þessari
stefnu i öllum hinum verðandi
leppríkjum Rússa.
Fullyrðing þessi virðist þó vera í
djarfasta lagi og verður auðvitað
aldrei sannreynd. Það væri vissu-
lega merkilegt, ef allar hinar
markvissu og samræmdu áætlanir
og aðferðir, sem Stalín og komm-
únistar beittu í Mið-Evrópu og á
Balkanskaga til að sölsa undir sig
löndin, hefðu byggzt á skyndilegri
hugmynd, sem félagi Leino fékk
seint að hausti 1944. Mig grunar,
að meiri hugsuðir en hann hafi
verið þar að verki.
Yrjö Kallinen, sem var sjálfur á
fundinum eins og áður segir hef-
ur þetta að segja:
— Atburðarásin er rétt. En ég
man, að Leino sagði mér eftir
fundinn, að sjálfa hugmyndina að
bandalaginu hefði hann fengið
hjá einhverjum rússneskum
sendiráðsstarfsmanni.
Fyrir kommúnista lofaði
byrjunin góðu i þeirri viðleitni
þeirra að splundra flokki sósíal-
demókrata. Þeir hópar fólks, sem
gengu i hið nýja sósíalistíska
bandalag, gerðu það i þeirri
barnalegu trú, að þeir fengju að
hafa áhrif á einhverjar ákvarðan-
ir, sem þar yrðu teknar.
Finnski kommúnistaflokkurinn
ætlaði sér allt annað að sjálf-
sögðu. Vinstri sósíaldemókrötum
voru i ríkum mæli falin fulltrúa-
og kynningarstörf, sem út á við
sýndu mjög traustvekjandi mynd
af samstarfinu. En staðreyndin
var sú, að finnski kommúnista-
flokkurinn réð öllu, sem hann
vildi, ut í æsar. Hinir vinstri
sósialistísku embættismenn
bandalagsins voru eins og valda-
lausir kóngar og gátu ekki aðhafzt
neitt án samþykkis kommúnista.
Mörgum árum síðar var Leino
spurður að þvi, hvort andi bylt-
ingarinnar hefði ekki svifið yfir
Finnland haustið 1944 og á árun-
um 1945 og 1946.
— Jú vissulega sveif hann. En
sama sagan endurtók sig og 1918.
Það voru ekki fyrir hendi leiðtog-
ar, sem voru hæfir til að stjórna
byltingu. 10 ár i fangelsi höfðu
einnig dregið svo mjög úr sjálfs-
trausti þeirra og framtakssemi, að
þeir einfaldlega þorðu ekki að
hafast að á hentugasta tímanum
1945—46. Árið 1948, þegar þeir
voru aftur farnir að sækja í sig
veðrið, var það of seint.
Og þarna er komið að kjarna
vandamáls finnska kommúnista-
flokksins. Æðsti útlendingurinn
í hópi valdamanna Sovétríkjanna
var finnskur, Otto Wille
Kuusinen, en enginn náði að fylla
skarð hans heima fyrir. Vissulega
höfðu hundruð finnskra
kommúnista gengið í hina
sovézku flokksskóla, en enginn
hafði á heimavelli sýnt af sér það
sambland af forustuhæfileikum,
marxistískri sannfæringu og al-
mennum vitsmunum, sem nauð-
synlegt var til að ná tökum á
hinni finnsku verkalýðshreyf-
ingu.
Arvo Tuominen, sem átti að
verða forsætisráðherra i hinni ill-
ræmdu Terijoki-stjórn Kuusinens,
hefði ef til vill haft möguleika, en
hann strauk burt og settist að í
Stokkhólmi árið 1939.
Haustið 1944 héldu menn svo að
því er virtist, að Yrjö Leino væri
rétti maðurinn. Keppendur hans
um völdin voru — þótt undarlegt
megi virðast — ekki nema 3 eða í
hæsta lagi 4.
Kommúnistinn verður ráðherra.
10. nóvember 1944 fól Manner-
heim, forseti, Juho Paasikivi að
mynda nýja ríkisstjórn. Af hálfu
kommúnista tók Hertta Kuusinen
þátt í umræðunum um stjórnar-
myndun. Flokkur hennar var
gunnreifur og gerði kröfur um
3—4 ráðherra, en þótt tímarnir
væru kommúnistum hagstæðir,
reyndust þeir um of bjartsýnir.
Um tíma hélt Hertta, að hún
yrði sjálf ráðherra, en þegar það