Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1975, Síða 13

kirkjunnar. En samtímis notaði
hann tækifærið til að skoða sig
vel um og kynna sér hirðsiðina og
þá menn, er stóðu keisarahjónun-
um næst. En brátt kom það f ljós,
að sefjandi kraftur hans hafði
firnamikil áhrif á sjúklegt lund-
erni Alexöndru. Hann beitti einn-
ig dáleiðslu til að sveigja vilja
hennar undir sinn vilja, og þar eð
keisarinn, sem skorti alla skap-
festu, var mjög háður viljastyrk
drottningar, jókst vald Rasputins
jafnt og þétt.
Árið 1904 fæddist ríkisarfinn,
Alexei. Hann þjáðist af arfgengu
ofblæði, og drottningin hafði, í
enn rfkara mæli en fyrr, þörf fyr-
ir áhrifaríkar bænir Rasputins.
Smám saman eftir að hann fann
að aðstaða hans við hirðina hvíldi
á traustum grunni, breyttist
framkoma hans. Hann varð
raupsamur og tók að skipa
fyrir. Ef hann fékk ekki vilja
sfnum framgengt þegar f stað
rann á hann æði, og hann mang
aði af hreinni ósvífni með
embætti og meiri háttar greiða,
en áhangendum fjölgaði jafn
framt. Konur voru mjög
hrifnar af honum, og orðrómur
fór að breiðast út um svall hans
og ólifnað. Blöðin hunzuðu öll rit-
bannsboð og gerðu hvað þau gátu
að afhjúpa hann sem svikara og
guðlastara, giljara og munaðar-
segg. Og því kom að menn töluðu
opinskátt um að Rasputin efndi
til samkvæma í klistíj sértrúar-
flokknum, sem var bannaður, þar
sem ungar frúr og stúlkur léku
áberandi hlutverk. Það var Iíka
opinbert leyndarmál, að Rasputin
hafði yndi af þvf að nota einka-
klefa í baðhúsum Pétursborgar og
eyddi þar tíma í taumlausum
saurlifnaði. Og konur af háaðli
voru nefndar f sambandi við
hann.
Flestar af lýsingum samtímans
leggja áherzlu á hinn leyndar-
dómsfulla, sefjandi mátt hans.
Jafnvel svo hlutlægur stjórnmála-
maður sem Rodzjanko segir frá
því, að hann við visst tækifæri
hafi verið að þvf komin að missa
vald á sér, er hann stóð augliti til
auglitis frammi fyrir Rasputin.
Rodzjanko segir lfka frá atburði
„skjallega staðfestum". Ung kona
í nágrenni Pétursborgar hafði
heyrt talað um þau sterku áhrif,
sem Rasputin hefði við hirðina
og hún ákvað að fara til borgar-
innar og biðja hann að hjálpa
eiginmanni sínum til að fá betra
embætti. Henni tókst að fá
áheyrn hjá Rasputin, en hann tók
á móti henni með drembilæti og
með ruddalegri athugasemd: —
„Ég ætla að sjá, hvað ég gert gert.
En á morgun skaltu koma til mín í
flegnum kjól, með naktar axlir,
annars getur þú ekki látið sjá þig
hjá mér.“ Og því næst horfði
hann á hana með sínu nistandi
augnaráði og „hegóaði sér á óvið-
urkvæmilegan hátt“. Konan varð
svo reið, að hún fór sina leið,
harðákveðin í þvi, að hún skyldi
aldrei framar reyna að hefja
mann sinn við hjálp Rasputins.
En þegar hún var komin heim,
var hún gripin ómótstæðilegri
löngun til að ná fundi hans aftur,
og daginn eftir var hún komin til
Itasputins á tilsettum tima, og
klædd eins og hann hafði boðið
henni. Síðar var maður hennar
færöur upp í embættisstiganum
Til eru ótal sögur af þessu tagi.
Vald Rasputins yfir konum var
ævintýralegt. Sagt var að ýmsar
konur af æðri stéttum hafi verið
reknar á dyr af konu Rasputins
með óhefluðustu skammaryrðum
— en það var auðmýking, sem er
næstum óskiljanleg í Rússlandi
keisaratfmabilsins, með þeim gíf-
urlega stéttamun sem þá átti sér
stað.
En þó að bæði stjórnmálamenn
og kirkjuhöfðingjar reyndu hvað
eftir annað að opna augu keisara-
hjónanna fyrir þvf, hver „dýrling-
urinn“ væri, gat enginn þeirra
hróflað við starblindu trúar
þeirra á gæzku og yfirnáttúrlegar
gáfur hirðspámannsins, og margir
þeirra urðu meira að segja að þola
sitt af hverju fyrir bersögli sfna.
Munkurinn Iliodor, sem eftir að
hafa átt í útistöðum við Rasputin,
var gerður útlægur til útkjálka-
klausturs, ritaði bók, sem gaf
ófagra mynd af keisarafjölskyld-
unni og Rasputin. Einu sinni
sagði Rasputin, meðan gott var á
milli þeirra: — Yður geðjast ekki
að því að hlíða mér, réttum og
sléttum bónda. Þegar stjórnar-
byltingin brauzt út 1905, urðu
þeir allir ofsahræddir. Ég talaði
lengi við þá og sagði, að þetta
væri ekkert óttalegt en þeir vildu
ekki hlusta á mig. Ég stappaði f
gólfið, fór að hella mér yfir þá og
skipaði þeim að hlýða mér.
Drottningin varð fyrst til þess að
beyja sig og keisarinn fór að
hennar dæmi. Þegar ég aftur kom
upp til þeirra, eftir að byltingin
var brotin á bak aftur, krupu keis-
arahjónin frammi fyrir mér og
kysstu hendur mínar og fætur. Og
drottningin sagði við mig: — Gre-
goríj, þó svo að allur heimurinn
snúi við þér bakinu, mun ég
standa með þér, án þess að láta
mig neinu skipta, hvað fólk segir.
Og keisarinn sagði: „Gregoríj, þú
ert Kristur."
Eftir því sem Iliodor segir, hef-
ur Rasputin talað ærið skorinort
um samband sitt við drottning-
una: „Þegar ég kem upp til hirð-
arinnar, eyði ég öllum deginum á
hvílubekk f svefnherbergi drott-
ingarinnar. Ég kyssi hana, og hún
hjúfrar sig upp að mér og hallar
höfðinu að öxlinni á mér. Ég
þrýsti henni fast að mér og vagga
henni í örmum mér, eins og hún
væri barn. Það þykir henni gott,
og ég geri þetta oft, mjög oft...“
1 annað skipti á Rasputin að
hafa sagt: „Vitið þér, að það er ég
sem hef gefið þeim rfkisarfann
sinn...?“
Iliodor munkur heldur áfram
með þvf að vitna í Hermogenes
biskup, sem eins og Feofan
stéttarbróðir hans var velgjörðar-
maður Rasputins til að byrja með,
opnaði síðar augun, en var þá
varpað út f myrkrið fyrir skarp-
skyggni sfna.
„Hvað sýnist yður um
Rasputin?" hafði hann sagt einu
sinni við Iliodor. „Hann er sannur
djöfull. Hann hefur gert báðar,
drottninguna og Wyrobova, er var
nánasta vinkona drottningar, jafn
frávita. Það er blátt áfram ótrú-
legt, hvað hann knýr þær til að
gera. Þegar hann kemur inn í
svefnherbergi drottningarinnar,
skrfða drottningin og Wyrobova á
móti honum á fjórum fótum f
serkjunum einum, með flakandi
hár, útglenta fingur, öskrandi,
eins og óðar væru... Gregorij
kyrrir þær. Þjónustuliðið hefur
orðið vitni að þessu.“
Rodzjanko aftur á móti telur
allan orðróm um hið innilega sam-
band þeirra drottningar og
Rasputins slúður eitt, og það af
verstu tegund. En Alexandra
Feoporowna var mjög tauga-
veikluð og fékk oft svæsin móður-
sýkisköst. Rasputin tókst að lina
þau með sefjandi mætti, og það
var leyndardómurinn við áhrif
hans, heldur Rodzjanko fram.
Enski blaðamaðurinn Robert
Wilton, sem um þetta leyti var
fréttaritari „The Times" í Rúss-
landi, gerð sér mikið far um að
bæla niður helgisögnina um
Rasputin — „hann var blátt
áfram bóndi, gæddur sjúklegum
hæfileikum“ ritar hann. — Helgi-
sögnin, sem hefur myndazt um
dularfullan mátt hans, verður
ekki rakin til hans sjálfs, heldur
„vina“ hans. Hann var aðeins
verkfæri. Drottningin þurfti á
honum að halda til þess að lækna
son sinn, aðrir notuðu hann sér til
persónulegs eða stjórnmálalegs
ávinnings, af þvf að hún, hinn
eiginlegi einvaldur yfir öllum
Rússum, þurfti hans við. I harm-
leik Roman-owanna má rekja
hvert einstakt atriði aftur til
þessarar konu, er réð svo miklum
örlögum."
Wilson telur, að Rasputin hafi
verið ærlegur til að byrja með. En
hann þoldi það ekki að mikið væri
látið með hann og dekraður f
glæsilegum salarkynnum af
örvandi gestgjafafrúm. Það kom
honum á sporið um lffsnautn og
velmegun. Hann varð að afla
peninga, svo að fjölskyldan gæti
lifað og dæturnar fengið gott upp-
eldi, en um. leið varð hann að
halda því áfram að vera bóndi, til
að njóta hylli drottningarinnar.
„Bóndi, sem brugðizt hefur
hversdagsiðju sinni og óhlýðnast
„röddinni“, hneigist til drykkju-
skapar. Það er ekki um neitt að
velja,“ heldur Wilson fram.
„Fiskisúpa, brauð og laukur
hafði áður verið dagleg fæða
hans, en nú drakk hann rauðvín
og madeira," segir Matrena,
dóttir Rasputins í dagbókum sín-
um, „alltaf kátur, þegar hann
drakk, söng og dansaði, eins og
fólk gerir í sveitaþorpunum. Ef
við dæturnar töluðum um fyrir
honum, svaraði hann, að hann
gæti aldrei drukkið nógu fast til
þess að drekkja þeirri sorg, sem í
vændum væri.“ En Matrena full-
yrðir lfka, að faðir hennar hafi
aldrei gefið það í skyn, að hann
væri búinn yfirnáttúrlegum hæfi-
leikum. Að minnsta kosti ekki
heima meðal fjölskyldunnar. Það
viðkom aðeins „viðskiptum"
hans.
Einnig vinkonu drottningarinn-
ar, önnu Wyrobowa, dæmir Wilt-
on öðruvísi en aðrir. Hún var
Rasputin meðsek, segir hann.
Hún lét hann vita allt, sem fram
fór, einkum varðandi heilsu Alex-
ei rikisarfa. Þar sem hún vissi allt
um sjúkdómsköst drengsins og
hvernig þeim var háttað, var ekk-
ert hægara en haga því svo til, að
Rasputin sýndi sig einmitt á
þeirri stundu er það erfiðasta var
liðið hjá, svo að þannig leit út,
eins og að bænir hans hefðu fært
fró og huggun.
Að drottningin komst aldrei að
hinu sanna í málinu getur stafað,
að skoðun Wiltons, áf dularfullu
dufti, sem Rasputin fékk hjá dul-
arfullum burjater, sem var doktor
í tíbetskri læknisfræði. Maðurinn
bruggaði læknislyf, sem að sögn
Rasputins veitti manninum fulla
æskuorku, og annað, sem megnaði
að losa hann við sorgir og áhyggj-
ur. Wilton telur, að Rasputin hafi
látið bæði keisarann og drottning-
una njóta góðs af lyfjalist burja-
tersins, sem leiðir nútíma blaðles-
anda ósjálfrátt að því að hugsa sér
einskonar svefnmeðal. Að Alex-
andra var örlögskapandi kona,
eignar Wilton arfgengri „hessen-
veiki“ ofblæðinu, sem nú féll í
hlut ríkisarfans. „Þegar sjúkdóm-
urinn grípur konur, er hætt við að
hann leggist á sálina, auki og
herði á öllum sjúklegum eðlis-
hneigðum. Móðursýki af verstu
gerð er næstum óhjákvæmilegur

SKAK
Eftir Jön Þ. Þör
I lok siðasta þáttar var þess
getiS, aS frá miSri 13. öld og
fram um siSaskipti væru mjög
litlar heimildir til um skák á ís-
landi. Hélzt svo alla siSskiptaöld-
ina, en þegar 17. öldin gengur i
garS fer þetta aS breytast og
fyrsta islenzka heimildin, sem viS
höfum um skák á fslandi er frá
árinu 1627 eSa '28. Þetta er
kvæSi, sem séra Magnús Ólafs-
son i Laufási orti á latinu og sendi
Ole Worm, konunglegum forn-
fræSingi, en þeir skrifuSust lengi
á, aSallega um fornfræSi. KvæSiS
heitir De Skakis ad eum missis.
Ole Worm lét prenta kvæSiS i
Danica literatura antiqvissima ár-
iS 1651. MeS kvæSinu lét
Magnús fylgja útskorna islenzka
taflmenn. Ekki er vitaS úr hvaSa
efni þeir voru, on ekki er úr vegi
aS áætla, aS þeir hafi veriS skorn-
ir út úr rostungs- eSa hvaltönn.
Erlendar heimildir frá 17. öld
um skákiSkun fslendinga eru
nokkrar til og ber þeim saman um
aS fslendingar hafi á þessum tima
veriS mjög góSir skákmenn. Fyrst
er aS geta rits norska prestsins
Peder Claussön Friis, sem samdi
um 1580 ritgerS, sem hét „Om
lisland". Um aldamótin 1600 var
ritgerS þessi endurskoSuS og
aukin og áriS 1632, átján árum
eftir dauSa höfundarins. kom hún
út i Kaupmannahöfn undir heit-
inu „Norriges oc Omliggende
Öers sandfærdige Bescriffuelse".
f riti sinu segir Friis, aS Islending-
ar leggi mikla stund á skák, sem
þeir tefli svo vel, aS oft taki hver
skák marga daga. Má þá reikna
meS aS menn hafi gripiS I tafliS
þegar timi gafst til frá bústörfun-
um, en látiS þaS liggja þess á
milli. Næsta heimild, sem á vegi
okkar verSur er bók, sem náSi
mikilli útbreiSslu i Evrópu um
aldamótin 1 700. Hún var gefin út
bæSi á ensku og frönsku og hét á
fyrrnefnda málinu „An account
of Denmark, as it was in the year
1692". Bókin var fyrst gefin út i
Lundúnum áriS 1694, og var
höfundurinn enskur aSalsmaSur
aS nafni Robert Molesworsth.
Hann segir fslendinga og
fylgifiskur," ritar Wilton. „Menn,
sem þjást af meðfæddri móður-
sýki vlsa á bug og virða að engu
alla þá, sem ekki lúta yfirráðum
þeirra f blindni. Það var farið
með Rasputin sem dýrling, af því
að Alexandra drottning leit á
hann sem slíkan."
Og engin hætta ógnaði Roman-
owkonungsættinni meðan Rasput-
in dvaldi hjá keisarahirðinni.
Þetta var drottningunni trúaratr-
iði, og Rasputin sá um, að þvf væri
haldið vakandi.
Það fellur mjög vel saman við
„helgisögnina" og hið holla svar
stjórnmálamannsins Rodzjankos,
er hann vill verja mannorð
Þœttir úr
íslenzkri
sköksögu
3. hluti
Færeyinga mjög góða skákmenn,
en undrast að skáklistin skuli
hafa borizt svo langt til norðurs.
Næst er að geta sr. Stefáns
Ólafssonar i Vallanesi, en hann
orti á 17. öld „Taflvísur", sem
hann sendi Þorsteini Magnússyni
sýslumanni Skaftfellinga. Við
skulum Ijúka þessum þætti með
því að hafa þessar visur yfir:
I
Til Þorsteins Magnússonar, er
skáldið missti mann í skák.
Mæli ég um og mæli ég á
Að menn hans Steina falli
i strá,
Honum hrifi glettan grá.
Gefi i einu tvo og þrjá,
Gamla hrapi fjörinn frá,
Fækki um reita peðin smá,
Falli banninn fræðaskrá,
Fái hann mátin
lág og há.
II.
Jón leikur skár skák,
Skók hann af mér hvern
hrók
Biskupinn fékk rórask,
Riddarinn og peðsnidd,
Á gömlu er komið
gangsvingl,
Gáði hún ekki að ná bráð,
Kóngurinn með forfang
Fékk mátið oflát.
III.
Fallega spillir frillan
skollans öllu,
Frúin sú, sem bú hefur nú
að snúa,
Heiman læmist hamin i slæmu
skrumi,
Hrók óklókan krókótt tók
úr flóka,
Riddarinn staddur, reiddur,
leiddur, hræddur,
Reiður veður með ógeð
að peði,
Biskups háskinn blöskrar
nizkum húska,
Við bekkinn gekk, svo hrekkinn
þekkir ekki.
í næsta þætti munum við svo
taka til meðferðar 18. aldar
heimildir og ef til vill skyggnumst
við þá eitthvað inn til 19. aldar.
drottningarinnar. En rök stjórn-
málamannsins bíða dálítinn
hnekki við lestur bréfs frá Alex-
öndru Feoðorownu, sem fannst í
blöðum Rasputins, þegar bústað-
ur hans var rannsakaður. Það er
innblásið af móðursýkisfullri til-
beiðslu og undirgefni.
„Ég get ekki, lýst gleði minni.
Vor háelskaði! Hve hamingjusöm
er ég yfir því, að þú ert kominn til
okkar! Hvernig get ég þakkað þér
fyrir allt? Ég gat hvorki talað né
heyrt það, sem menn sögðu við
mig. Ég var algerlega á valdi til-
finninganna. Þú ert hjá okkur, og
það er nóg. Ó, að ég mætti hvíla
Framhald á bls. 15