Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1975, Blaðsíða 7

Jón Sigurðsson á Reynistað lézt
aldurhniginn árið 1972, mjög
þrotinn að kröftum. Hann hafði
reynzt viljafastur niartur og verks
ígjarn og átti þvf starfsama ævi:
Hann sat óðal sitt lengi að hætti
fremstu bændahöfðingja, svo hið
forna og fræga ríkisbói setti f
engu ofan um hans daga, heldur
breytti hann þvf að nútíðarkröf-
um og bætti, þó minnugur þess,
hve gildar eru rætur staðarins
aftur í liðinn tfma, og sér þess
merki innandyra f stórhýsinu á
Reynistað; jafnhiiða búskap
gegndi Jón þingmennsku nálega
samflcytt um fjóra áratugi, einn-
ig mörgum trúnaðarstörfum
heima í héraði og f þágu bænda-
samtaka landsins; hann helgaði
þjóðlegum fræðaiðkunum og rit-
störfum ótaidar stundir og var f
forustusveit um allt sem laut að
varðveizlu sögufróðleiks og
gamalla minja f Skagafirði.
Jón Sigurðsson var borinn til
moldar f Reynistaðargarði bjart-
an sumardag, og þar kvaddi eins
og að lfkum lætur fjöldi fólks
hinn virta héraðsstólpa. Jóni var
ljúf sú tilhugsun að hvflast undir
grasi að Staðarkirkju, þvf höfuð-
bóli sfnu unni hann um fiesta
hiuti fram og gat eigi hugsað sér,
þrátt fyrir tfðar dvalir syðra, að
eiga heimili annars staðar en þar.
f uppvexti stóð honum, einkasyni
Reynistaðarhjóna, opin leið til
iatfnuskólanáms, en ungur afréð
hann til fullnustu að ganga f aðra
stefnu. Hann vissi af því með
stolti að hann átti fyrir sér að
taka Reynistað í arf — hið alda-
gróna höfðingjasetur sem afi
hans og nafni, Jón prófastur
Halisson, síðast f Glaumbæ, hafði
keypt háu verði árið 1871 —
hugsanlegur embættisframi eftir
langskólanám var honum iítil-
vægur f samjöfnuði við bónda-
stöðu á Reynistað. Bóndi vildi
Jón verða, stórbóndi á Reynistað.
Sú var hugsjón hans, metnaðar-
full hugsjón. Þess vegna kaus
hann námsbraut sem þjónaði
henni og um ieið löngun hans
eftir góðri almcnnri fræðslu.
Hann iauk fyrst prófi frá gagn-
fræðaskólanum á Akureyri, sfðan
frá bændaskólanum á Hólum,
sigldi þá utan og nam við lýð-
háskólann í Askov, en gekk þvf
næst að verklegu búfræðinámi í
Danmörku og Noregi. Hann kom
heim aftur til landsins árið 1908,
tvítugur að aldri, og varð þá þegar
hjálparhönd föður sfns um bú-
stjórn á Reynistað, en tók við
jörðinni árið 1919, þegar foreldr-
ar hans brugðu búi. Sama ár var
hann í fyrsta sinn kjörinn til setu
á alþingi.
takanlega kalt. Þó hafði vorað
bæði seint og illa, og þegar kom
upp undir Heiði f Gönguskörðum
sá varla f rauða jörð.
Jón hélt út Heiðardal. Kraki
var viljugur hestur og fékk nú að
skokka ailgreitt yfir hjarnflák-
ana. Það muggaði úr lofti.
Yzti bær f Heiðardal var kotbýli
sem hét Heiðarsel, þá f eyði — en
byggðist aftur sfðar um tíma —
svo Jón reið þar hjá manniausum
húsum og áfram sjónhendingu út
og upp til Laxárdalsheiðar, næst
því sem götur lágu og akvegurinn
nú á dögum.
Þegar hann hafði farið um hrfð
og var kominn nokkuð miðja vegu
milli Heiðar f Gönguskörðum og
efsta bæjar f byggð norðan meg-
in, Skíðastaða f Laxárdal, gerðist
það f einni svipan að harðfennið
brestur undir klárnum og sekkur
hann niður — auðsæilega í kvik-
syndi. Þar var breðinn orðinn
vatnsétinn, en allt hafði sýnzt
með felldu á yfirborði. Sá jarpi
brá hart við og neytti þegar orku
sinnar til þess að brjótast upp, en
tókst ekki.
Um leið og Jón sá hvernig kom-
ið var, snaraðist hann úr hnakkn-
um, svo hann íþyngdi ekki reið-
skjóta sfnum, en varð allt að einu
of seinn tii, þvf samtfmis tók
Kraki heljarsveiflu, rykkti sér
upp á skörina og skall Jón þar
aftur á bak niður með annan fót-
inn fastan f fstaðinu, en hafði tak
á taumnum. Hestinn greip óðara
mikii hræðsla og ætlaði hann að
taka roku út f buskann, en Jón
hafði nokkurt vaid á honum af
því hann sieppti ekki taumhald-
inu, og fór sá jarpi ekki iangt.
Nú er ekki frá þvf að segja,
nema þarna hófst hin harðasta
viðureign manns og hests. Jón
hélt stillingu sinni og leitaðist
eftir mætti við að spekja hestinn
svo hann gæti losað fótinn úr
istaðinu, en fékk því með engu
móti fram komið, þess f stað
reyndi hesturinn að berja failinn
knapann og hrista hann af sér til
tíannes
Pétursson
HARÐFJÖTUR
Sú stund rann upp í lífi Jóns á
Reynistað, þegar engu var líkara
en forsjónin hefði hvorki ætlað
honum að eignast föðurleifð sfna
né neitt annað þaðan f frá, heldur
svipta hann öllu þvf sem hann
hafði búið sig undir svo kostgæfi-
lega — dæma hann að fullu úr
leik. Skal nú sagt frá þessari ör-
lagaríku stund.
Ári sfðar en Jón sneri heim frá
námi utanlands var hann af
stjórnarráðinu skipaður próf-
dómari við vorpróf barna f fjór-
um hreppum sýslunnar, þar á
meðal f Skefilsstaðahreppi, og
þcssum starfa gegndi hann um
nokkurt skeið. Nú var það eitt
vor, að hann reið á tilsettum tíma
heiman að í prófdómaraferð út í
Skefiisstaðahrepp, fór alfaraveg
til Sauðárkróks og þaðan upp
Gönguskörð. Hann var einhesta,
sat á jörpum klár sem hann átti
og hét Kraki, mjög traustum grip
og orkumiklum. Kraki var ferða-
hestur Jóns um f jöldamörg ár.
Veður var stillt og ekki til-
fulls. Jón hlaut að liggja þar sem
hann var kominn. Hann sá undir
eins hver hætta honum væri búin,
ef hann drægist fyrir afturfætur
hestinum; þvf tók hann það
ráð sem eitt var þessu til
varnar, að spyrna þeim fæti
sem laus var fast f sfðu hest-
inum og halda sér þann
veg frá honum, en togaði
jafnframt af afli f tauminn til
þess að hefta ferðir hans. Afieið-
ingin varð sú, að hesturinn tók að
hringsnúast, fór hring eftir hring
og dró eiganda sinn með sér eftir
hjarnbreiðunni. Hvorugur gat
losazt við hinn — tveir vinir
tókust á grimmilega, góðvinir
sem óvænt atvik hafði gert að
fjendum.
Það muggaði úr lofti sem fyrr,
og hestur og maður snerust áfram
hring eftir hring hvor um annan,
hring eftir hring, líkt og hjól-
kringla hefði verið sett af stað á
gólfi og ætlaði aldrei að stöðvast.
Tfminn leið. Snjómuggan féil á
heitan og strengdan hestinn og f
andlit knapanum. Hún drakk f sig
biástur þeirra, hófatrampið,
glamrið f beizlisstöngunum og
núningshljóðið þcgar knapinn
dróst eftir hjarninu. Hún drakk
það allt í sig. Og tfminn leið.
Smám saman fór Jóni ekki að
verða um sel. Hvernig endar
þetta? hugsaði hann. Þótt hann
væri frfskleikamaður á bezta reki
og næsta fylginn sér, lá honum i
augum uppi, að til lengdar gæti
hann ekki spyrnt fæti f sfðu
hestinum, það yrði honum ofraun
sakir þrcytu. Þó hafði hann meiri
áhyggjur af hinu, að beizlið kynni
að bila snögglcga, þvf þá væri úti
um hann á stuttri stundu: hann
fengi ekki sveigt hestinn f hringi,
heidur drægist umsvifalaust
aftur með honum og yrði laminn
þar sundur og saman. Hann
skildi, að til þess hlyti samt að
koma á endanum, hvað sem
beizlinu liði, þvf hann gæfist upp
á fótspyrnunni, ef hesturinn
róaðist ekki. Hringferðirnar —
upp aftur og aftur — voru eina
hjálparráðið, og þær gat hann
þakkað fótspyrnunni engu sfður
en taumhaldinu. Enn var hann
ólemstraður og höfuð hans ekki i
beinni hættu. Hesturinn kom þó á
hann höggum, sló hann I hnén, en
þau högg reyndust meinlausari
en búast mátti við, af þvf sá jarpi
var ekki á nýjum járnum og
skaflarnir bitnuðu iítið á Jóni.
Langt var heim að byggðum
bólum. Jón gerði sér ljóst, að frá
mönnum bærist engin hjálp, alls
engin. Hann var kjarkmaður,
þrátt fyrir það fannst honum
ónotaiegt að vera einn á þessum
stað og eiga sér ekki von neinnar
hjálpar. Hann var njörvaður
liggjandi við hest og hjarn og
tekinn að lýjast. Gat verið, að
þarna ætti dögum hans að Ijúka
— að hann yrði þá ekki eldri en
þetta — að reiðhestur hans lemdi
hann til bana úti á viðavangi?
Hugsanir þessu líkar fengu
skjótan endi. Leiftursnöggt, f
miðri hringferð, kveður við dauf-
ur brestur og Jón liggur endi-
langur aftur á bak með báða fæt-
ur lausa úr fstöðunum, en á sama
augabragði réttist Kraki vió —
móttakið hafði slitnað; Báðir
voru frjálsir, maður og hestur,
loksins frjálsir!
Jóni létti ósegjanlega, og þarf
ekki að lýsa þvf. En svo var hann
þrekaður eftir átökin, að hann lá
um stund á hjarninu og mátti sig
hvergi hræra, lá þar „alveg eins
og rekadrumbur“ að eigin sögn og
án ljósrar hugmyndar um, hversu
lengi þeir áttust við, hann og hest-
Framhald á bls. 11.
0