Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1975, Blaðsíða 11

Hin fræga Hertta Kuusinen var eiginkona Leinos. Hér sjést þau á kjörstað við
þingkosningarnar 1948.
sögóu Pragbúar dagana áóur en
valdaránið var fullkomnað.
Einu sinni var þó finnsku
þjóðinni verulega brugðið. Það
var þegar Stalin stakk upp á
viðræðum um vináttu- og
aðstoðarsáttmála í febrúar 1948,
um leið og blöðin fluttu fregn-
irnar af hinum dramatisku
atburðum i Tékkóslóvakíu. Menn
fóru allt í einu að hugsa um Ung-
verjaland og Rúmeníu. J.O.
Söderhjelm, sem skipaður var í
finnsku samninganefndina, skrif-
aði bróður sínum i Gautaborg:
„ .... ég fæ ekki séð, hvernig
hægt verður að fullnægja stefnu
og kröfu Rússa um algjört öryggi
nema hér verði einnig komið á
kommúnisk-rússnesku stjórnar-
fari. Ég tel það jafnvel langt frá
því útilokað, að þeir leggi til
atlögu hér án þess að biða
viðræðna. En auðvitað verður
maður að treysta á nýtt krafta-
verk.“
Þessi sveifla milli raunsærrar
svartsýni og bjartsýnnar örlaga-
trúar lýsir ágæta vel hugar-
ástandi finnsku þjóðarinnar siðla
vetrar 1948.
En menn vildu loka augunum
fyrir hinum iskyggilegu horfum,
og þó var það aðeins litið eitt af
hinu uggvænlega, sem þjóðin
fékk vitneskju um þá.
Einn af þeim, sem um þessar
mundir ætti hafa vitað sitthvað,
var Yrjö Leino. Hann var mjög
óttasleginn og hafði ástæðu til
þess. Af þeim sjö starfsbræðrum
hans, sem höfóu rutt brautina fyr-
ir kommúniskt stjórnarfar i lönd-
um sínum, höfðu þrír verið teknir
af lífi, áður en næsta ár rynni.
Ekki einu sinni í Sovétrikjun-
um tókst innanríkisráðherranum
að komast lifandi úr embætti
sínu, enda þótt það drægist til
1953, að skelfirinn Lavrentij
Beria yrði tekinn af lífi.
I JÁRNGREIPUM
EFTIRLITSNEFNDARINNAR
Yrjö Leino sagði eitt sinn, að
hlutskipti hins kommúníska
innanríkisráðherra hafði vissu-
lega ekki verið auðvelt, þegar
þess væri jafnframt gætt, að við
hefðum tapað striði og sigurveg-
arinn búið á hótel Torni í Helsing-
fors.
Torni var aðalaðsetur eftirlits-
nefndar bandamanna.
Þegar í september 1944, kom
um hundrað manna hópur
nefndarmanna og starfsliðs. En
hinn 5. október kom herra Eftir-
litsnefndin sjálfur, Andrej
Zdanov hershöfðingi, hetjan frá
Leningrad, að sögn kremlfræð-
inga þriðji æðsti maðurinn i
valdakerfi Stalíns á þeim tíma.
Heiður fyrir Finnland, sögðu
kommúnistar. Ögæfa, sögðu hinir.
Alla vega varð hann valdamesti
maðurinn i Finnlandi næstu tvö
ár.
Vitað var, að þeir voru litlir
vinir Otto Wille Kuusinen og
Zdanov. Sagt var, að ástæðan væri
sú, að Zdanov hafi gert áætlunina
um Terijoki-stjórnina, en Kuusin-
en hafi blandað sér inn i málið og
eyðilagt allt saman. Eftir það hafi
þeir verió ósættanlegir. Þegar
Pessi, ritari finnska kommúnista-
flokksins, skýrði Zdanov frá þvi
vorið 1945, að flokkurinn hefði
boðið Kuusinen að halda ræðu við
1. maí hátiðahöldin, á Zdanov að
hafa brugðist hinn versti við og
sagt: „Af því verður ekki, og
reyndar, hvað ætli Paasikivi
myndi segja?“
Zdanov likaði vel við Paasikivi,
en Kuusinen líkaði illa bæði við
Zdanov og Paasikivi, sem aftur
bar vissa virðingu fyrir Zdanov.
Zdanov kunni vel að meta finnsku
þjóðina og bar virðingu fyrir
henni, sem hann oft lét í ljós í
einkasamtölum.
En verkefni Zdanovs voru ekki
þess eðlis, að þau leyfðu hlýjar
tilfinningar. Vopnahléssamning-
urinn var I 22 greinum, og í
viðauka við 22. grein, sem fjallaði
um framkvæmd og eftirlit varð-
andi hinar 21, voru harðir og ógn-
vekjandi skilmálar i 9 liðum.
Þetta mátti allt túlka á þann hátt,
sem veitti eftirlitsnefndinni í
reynd ótakmörkuð völd í landinu.
Fyrir ríkisstjórnina, sem átti aó
annast samvinnuna, var ekki
mikið annað að gera en að segja já
og amen. Eftirlitsnefndin hikaði
heldur ekki við að blanda sér allt
niður í hin smávægilegustu og
jafnvel hlægilegustu mál.
1 upphafi ráðherratióar sinnar
hafði Yrjö Leino sem trúnaðar-
maður í kommúnistaflokknum
góð samskipti við eftirlitsnefnd-
ina. Og svo virðist jafnvel sem
Zdanov hafi líkað vel við hann
persónulega, og að þeir hafi getað
talað hreinskilnislega um vanda-
mál finnska kommúnistaflokksins
og um hina ýmsu framámenn þar.
En þegar er hann hafði tekið
við embætti innanrikisráðherra,
kallaði Zdanov hann til sín og
skýrði honum frá því, hvaða
ráðstafanir ætlazt væri til af
hálfu Rússa, að hann gerði.
Það var augljóslega fyrst þá,
sem Leino fór að skiljast, í hve
mikla tvísýnu hann væri kominn,
sem kann að þykja undarlegt. Að
visu hafói hann heyrt hinaóþolin-
möðustu og eldrauðu i flokks-
forustunni þenja sig um vopnaða
byltingu og rússneska Klim
Vorosjilov-skriðdreka, sem ættu
að aka um götur Helsingfors og
gera borgarana dauðskelkaða, en
hann hafði aðeins sagt rólega við
þá:
— Ekki förum við að fá neinn
rauðan her hingað.
En þegar hann varð innanrikis-
ráðherra, var hert á kröfunum.
Og það kom honum á óvart, að
þær komu ekki aðeins frá hans
eigin flokksmönnum.
Vmsir stjórnmála fræðimenn
halda því nú fram, að þegar hér
var komið sögu, hafi Yrjö Leino
lagt fram sinn drýgsta skerf til
sjálfstæðis Finnlands. Hér á ég
fyrst og fremst við Arvo Tuomin-
en, sem átti löng samtöl við Yrjö
Leino eftir 1950, en ég hef rætt
itarlega við hann. Tuominen
segir:
— Leino bjargaði Finnlandi.
Afstaða hans gagnvárt eftirlits-
nefndinni einkenndist af þrjózku
og æðruleysi og var rétt í alla
staði. Hann fylgdi ákveðinni
stefnu, sem byggðist á þremur
meginatriðum:
1. Að vinna tima.
2. Að styðjast við stjórnarskrá
Finnlands.
3. Að láta undan, „fórna“, í mál-
um, sem i stærra samhengi skipti
minna ntáli, til að bliðka andstæð-
inginn.
En eftir því sem tíminn leið og
„andi byltingarinnar" virtist ætla
að svifa framhjá á svifflugi sinu
yfir landinu, jukust þær kröfur,
sem gerðar voru til Leino.
Hann setti ríkislögregluna und-
ir stjórn kommúnista, en það
nægði ekki.
Zdanov sagði:
— Segið gömlu lögreglustjórun-
um upp störfum og ráðið nýja i
staóinn.
Leino: Slíkt væri brot á
stjórnarskrá Finnlands.
Zdanov: — Og öllum landshöfð-
ingjunum? Af hverju rekió þér þá
ekki og skipið áreiðanlega
kommúniska landshöfðingja í
staðinn?
Leino: — Þaó er líka brot á
stjórnarskránni.
Zdanov: — Fari það i helviti,
þér talið um lög hins borgaralega
stjórnarfars, vitið þér ekki, að það
er í þágu öreigastéttarinnar, sem
þér eruð i embætti innanrikisráð-
herra?
Leino: — En ég verð samt að
fara að þeim lögum, sem gilda i
Finnlandi.
Zdanov: — Þá verðið þér að
setja ný lög, sem koma betur heim
og saman við markmið okkar.
Yrjö Leino sagði Tuominen, að
þannig hafi samtöl þeirra
Zdanovs getað verið. Engar tima-
setningar eru fyrir hendi. En
1946 leið yfir í 1947 og 1947 í
1948, án þess að neitt skeði.
Og þeir fóru að verða
örvæntingarfullir byltingar-
brallararnir.
Harðfjötur
Framhald af bls. 7.
urinn, en fannst það vcrið hafa
óratími.
Eftir þetta bar ekki til tíðinda.
Kraki jafnaði sig og Jón hélt ferð
sinni áfram, reið út í Laxárdal og
allt heim á prestssetrið í
Hvammi. Þar tók hann gistingu,
sagði sínar farir ekki sléttar og
hlaut bezta viðurgerning. Hann
var sem lurkum laminn, og eigi
varð honunt svefnsamt nóttina
sem á eftir fór. Að vísu slapp
hann lítið meiddur úr atgangin-
unt, einasta bólginn unt hnén, en
hugur hans var hcrtekinn af því
sem við hafði borið — hann sá
skýrt fyrir sér hina svimandi tví-
sýnu, sá hana skýrt fyrir sér þá og
oft síðar: hcfði móttakið ekki
slitnað... dragast iéntagna með
hestinum... fyrir afturfæturna...
barsmíð... skaflajárnin í höfuð-
ið...
Ég kynntist Jóni á Rcynistaó allvel undir
ævilok hans. Þá sagði hann mér utan og ofan
af ýmsu frá liönum dögum. Árið 1969 heyrði
ég af munni hans meginefni þeirrar ferða-
sögu sem hér er skráð.
1 febrúar 1975.
Rœtt við
Gunnlaug
Halldörsson
Framhald af bls.6
staða til byggingarlistar er lífs-
skoðun — heilagt hlutverk, þeim
er vel vill gera.
— Hvað um Guðjón Samúels-
son?
— Já, það var gott að þú minnt-
ist á harin. Hann féll ekki vel inn i
þennan ramma, og átti lika oft í
erjum við samtiðina. Honum var
þó hlutverkið ekki síður heilagt,
er hann kynntist ekki skoðunum
fúnksjónalisntans á námsferli sín-
um og liklega aldrei almennilega.
Aftur á móti þótti það góð latina á
hans námsdögum að byggja sér
upp eigin stíl og form. En öðrum
þræði var Guðjón „prímitifisti,"
sem engum lögmálum lýtur.
Þannig ber að minu viti að skoöa
sum af verkum hans, svo sem
Þjóðleikhúsið og Hallgrimsturn.
Og gleymum því ekki, að hann
glimdi við leikhúsið i fjórðung
aldar, fjórðung, sem háður var
miklum umskiptum og breyting-
um. En auðvitað nær það ekki
nokkurri átt að gera eins og hann
gerði, að sýna á 20. öldinni, hvað
útlendir gátu gert á miðöldum.
Auðvitað er Landakotskirkja ekk-
ert annað en hreinræktað aftur-
haldsverk, þrátt fyrir tilraunir til
að færa gotneska stilinn i heim
bæjarbursta og stuðlabergs. En
ég verð nú samt að vióurkenna, að
margt gott er við kirkjuna og hver
veit nema þessi anakrónismi geti
verið sannfærandi, með hjálp
skoðandans, að nokkrum áratug-
um liðnum.
— En nú eru menn farnir kalla
arkítektúr umhverfismótun, og
vilja að hús taki mið af öllu um-
hverfi sínu og jafnvel hagkerfinu.
— Jæja, jú, heyrt hef ég það
oró. Annars er nú búið að kalla
okkur svo mörgum nöfnum og
ónefnum, að maður kippir sér
ekki upp við neitt. Guðmundur
Finnbogason vildi til dæmis kalla
okkur höfuðsmiði, en það var nú
ætlað öðrum og meiri smið, og
þótt við séum merkilegir, förum
við varla að keppa við hann. En
ekki fór nú alltaf mikið fyrir um-
hverfisákvæðum hér áður fyrr, og
tókst oft býsna vel. Jafnvel mestu
dýrgripum á sviði byggingarlistar
var ekki valinn staður af höfund-
um, og fæstir höfðu þeir raunar
litið þetta land. Svovaraðminnsta
kosti um Alþingishúsið og lika
Menntaskólann. Það voru góðir og
framsýnir menn, sem hlupu um
bæinn og völdu honum stað. Sið-
an tekur þessi fallega bygging
Framhald á bls. 16
María Skagan
SEIÐUR
Þöndum fjaSurkömbum
slítur hrossagaukurinn
granna strengi
úr bláu flugi heiðrikjunnar
inn yfir fjöllin,
vindur þá á gárótta snældu
yfir grænum mö á vori.
Álfkonu snældu
aS bregSa
ómæli á timann.
öni
AS vori hjúpast
náttbláar stundir
svifþokum hvitum
á leiS yfir engin,
dorga sólina —
gullfisk úr keri
flýja fölnandi skuggum
hverfa.
RoSi á tindum
og döggslóS i grasi
dreymin.
Anton Helgi
Jönsson
BORGARLÍF
Enn erum viS komin saman
til aS sýna yfirburSi mannsins
yfir umhverfi sinu
Sjá:
Borin saman við okkur
er steypan hlýleg
er steypan mjúk.