Lesbók Morgunblaðsins - 31.12.1975, Blaðsíða 13

„Gjiltfiskonan". mðluS 1656. BorgarlistasafniS I Dresden. Impressjónistar
fengu fljótlega mikinn ðhuga ð Vermeer, einkum Renoir, Sisley og Pissarro
og skal þess getiB aB Renoir lagBi ð sig mikiB ferðalag til aB sjð þessa einu
mynd.
þrota f fordyrinu að baki honum.
Sfðan sneri hann sér til þeirra,
benti innum dyrnar á logandi
bókahillurnar og brosti við, svo
segjandi: Þar eru þær bækur sem
aldrei og hvergi fást slíkar til
dómadags“.
(Eldur, bls 189.)
Allar tilvitnanir í Eldur í Kaup-
inhafn eru í 1. Utgáfu, Reykjavík
1946.
1 upphafi þessa máls var þess
getið, að þessi kafli væri um
margt sagnfræðilegri en aðrir
hlutar þessa þríleiks. Af tilvitn-
unum hér að framan verður ljóst,
að Halldór Laxness þræðir veg
sagnfræðinnar með þeim hætti,
að i verki hans samþættist hið
sagnfræðilega og hið listræna, svo
þar í milli verður ekki greint.
VERMEER
FRÁ
DELFT
Framhald af bls. 9
misjafnlega menningarlegra. —
En hví skyldi hafa þótt eftir-
sóknarvert að vera málari í
Hollandi á þessum tímum?
Sennilega hefur verið til mikils
að vinna fyrir þá sem brutust til
virðingar og frama, og þó segir
sagan að margir hinna beztu voru
þrúgaðir af skuldheimtu allan
sinn starfsferil, og létu ekki
annað eftir sig en skuldir auk
eigin og oft illseljanlegra
málverka. Skýringin gæti verið sU
að margir þeirra, og einmitt þeir
sem mest eru metnir I dag, upp-
götvuðu að málaralistin væri
önnur og meiri llfsfylling en að
þóknast markaðinum, og sjálft
sviðið svo heillandi að jafnvel
tlmanlegri velferð væri fórnandi
á altari þess. Metnaðurinn reis til
öndvegis, að vinna sem bezt, en
ekki að selja sem mest.
Samtlma Jan Vermeer um
lengri eða skemmri tíma I Delft
voru m.a. málararnir Emmanúel
de Witte, Karel Fabritius, Paulus
Potter, Jan Steen og Pieter de
Hooch, auk fjölda minna þekktra
málara. Allir nefndir málarar
munu hafa haft meiri og minni
áhrif á Vermeer, og hafa áhrifin
verið gagnkvæih, auk þess mun
hann hafa orðið fyrir áhrifum af
málaranum frá Deventer,
Gerhard ter Broch, sem var 15
árum eldri og leitaði myndefnis I
hversdagsleikanum, athafnasemi
ungra stUlkna og kvenna og al-
mennum fyrirbærum umhverfis-
ins. Karel Fabritius, f. 1622, var
nemandi Rembrandts og yfirgaf
Amsterdam 1650 til að setjast að I
Delft 28 ára gamall. Hann var I
fyrstu undir sterkum áhrifum frá
meistaranum, en jafnframt á
góðri leið með að þróa eigin stll er
hann féll frá með voveiflegum
hætti I hinni miklu sprengingu
sem varð i pUðurgeymslu I Delft
árið 1654, en sU sprenging lagði
meira en 200 hUs I rUst. Þar missti
HoIIand mikið málaraefni og Jan
Vermeer sennilega hollan leið-
beinanda og áhrifavald. Paulus
Potter (1625—54), hinn mikli
hUsdýramálari, kom einnig frá
Amsterdam 1646, hann flutti frá
Delft þrem árum síðar og mun því
lítið samband hafa verið á milli
hans og Vermeers. Hinsvegar
mun meira samband hafa verið á
milli Jan Vermeers og Pieter de
Hooch (1629—84) og Jan Steen
(1626—79). Hooch kom frá
Rotterdam 1654 til að giftast í
Delft. Myndstfll hans og Ver-
meers svipar um margt saman, en
það undarlega gerðist er hann
flutti seinna til Amsterdam að
myndir hans misstu kraft, urðu
risminni. Jan Steen kom til Delft
árið 1654 frá Leiden og setti þar
upp brugghUs, fer þá að grisjast
til skilnings á öldurhUsamynd-
heimi þessa skemmtilega og
frábæra málara og margra félaga
hans. Hann dvaldi I Delft I 3 ár.
Emmanuel de Witte (1617—92)
kom frá Rotterdam til Delft árið
1641, hann hafði orðið fyrir mikl-
um áhrifum frá Ter Borch og
Gerard Dou, og mun hann senni-
lega hafa verið vaki þessa mynd-
efnis hjá Jan Vermeer.
Það má teljast víst að hinar
þokkafullu stUlkur og konur I
myndum Ja.. Vermeers eiga að
nokkru leyti fyrirmynd I eigin-
konu hans og dætrum, en hann
eignaðist margar dætur, svo sem
nöfn barna hans sem kunn eru
segja til: Joannes, Ignatius,
Maria, Aleyda, Gertruyt, Joanna
og Catherina.
Það ber vissulega að harma að
ekki er meira vitað um þennan
málara hinnar fáguðu handar,
feril hans og ævi, en myndir hans
opinbera okkur upphafna
dulUðuga veröld hversdags-
leikans sem I senn er mettuð heið-
rikju og birtu hvar sem pentskUf
hans bar niður. Allstaðar birtir
hann sýn okkar grómagn ljóss,
lita, fágaðrar myndbyggingar og
fjarræna innhverfa llfsþrá,
bjarma upphafinnar fegurðar
hversdagsins, sem virðist sam-
samast tlmalausri eilífð.
Þrenn jöl
Framhald af bls. 11
Johansen. En hann stundaði mik-
ið íþróttir og tók meira að segja
þátt I miklu fimleikamóti I París,
þegar hann var 22ja ára, og vakti
mikla aðdáun meðal Frakka, er
hann tók heljarstökk yfir 42
menn, sem sátu á hækjum sinum.
Þá var hann og mikill sklðagarp-
ur. En hann þurfti áð hafa marga
aðra eiginleika ekki síðri til að
vera valinn Ur hópi 12 Urvals-
mann'a, sem Nansen hafði verið I
samvistum við á heimskautsisn-
um I hálft annað ár. Og Nansen
átti I engum vanda að velja.
Þegar Nansen hafði gert opin-
skátt um ákvörðun sína, var tekið
til óspilltra málanna við að undir-
bUa ferð þeirra en að mörgu
þurfti að hyggja. Allt var reiknað
Ut með smásmugulegri ná-
kvæmni, svo að farangurinn yrði
sem minnstur. Allir fengu ein-
hver verkefni. 4 sleðar voru smíð-
aðír, tveir hUðkeipar saumaðir og
tveir svefnpokar Ur hreindýra-
skinni og segl á sleðana og svo
framvegis. Þá var tekið mál af
hundunum og saumuð aktygi fyr-
ir þá. Hundarnir höfðu verið
teknir um boð I Síberíu, en þeim
hafði fjölgað um borð I „Fram“
fyrir tilstilli tíkarinnar Kvik. Þá
voru og gerðar stöðugar tilraunir
með væntanlegan UtbUnað þá
f jóra mánuði, sem voru til stefnu.
Jólin voru haldin hátíðleg á
svipaðan hátt og árið áður, en nU
var orðið stutt þangað til þeir
Nansen og Johansen myndu
kveðja félaga slna og „Fram“,
sem hafði verið hið trausta at-
hvarf þeirra og heimili i ísauðn-
inni I meira en hálft annað ár.
Þeir vissu, að þeir skáluðu fyrir
örlagaríku ári á gamiaárskvöldi
1894. Þá yrðu Urslit leiðangursins
ráðin.
Landnömsbœrinn
Framhald af bls. 5
gert eitt hUs Ur báðum. Hafa þá verið torfveggir og
torfþak á öllum bænum.
Þessar eru hinar helztu upplýsingar, er sögurnar
veita oss um hUsakost hér á landi seint á 10. öld. En
þvl fer fjarri að þær geri oss neinu fróðari um hvernig
fyrstu bæirnir voru, landnámsbæirnir.
A landnámsöld munu langflestir bæir i Noregi hafa
verið Ur timbri. Þótt erfitt væri að fást við timbrið, þá
var það þó helzta og nærtækasta byggingarefni þar I
landi. Að vlsu hafa menn rekist á rUstir torfbæa I
Noregi, en þeir voru bæði eldri og svo miklu sjald-
gæfari en timburhUsin, að norrænir landnámsmenn
hafa yfirleitt ekki kunnað þá list, að gera sér torfbæi.
Um þessar mundir voru torfbæir algengir á Skot-
landi, Suðureyum og Irlandi. Þetta voru skálabygg-
ingar Ur torfi og grjóti. NU er vitað, að hér á landi var
mikil byggð vestrænna manna, áður en norrænu land-
nemarnir komu, og þá hafa allir bændur bUið hér I
torfbæum. Þar hafa norrænu landnámsmennirnir
fyrirmyndir að sinni hUsagerð. Og ef eg skil skapferli
þeirra rétt, munu margir þeirra ekki hafa hikað við að
reka írana Ur bæum slnum og setjast þar að sjálfir.
Aðrir hafa látið írana reisa bæi fyrir sig.
Allir landnámsbæir munu hafa verið skálar, eða eitt
hUs. En nafnið skáli er talsvert villandi, því að það
gefur enga hugmynd um stærð þess hUss, er svo er
kallað. Sagt er, að Ketilbjörn gamli hafi gert sér skála
hjá Þingvallavatni, þar sem nU heitir bær Skála-
brekka, en af öllu er sýnt, að þetta hefir verið snjóhUs.
Þá segir að Ingólfur hafi reist skála á Skálafelli hjá
Esju en það hefir aðeins verið smákofi fyrir varð-
menn. íbUðarskálarnir hafa og verið mjög misjafnlega
stórir, og hefir það farið eftir fólksfjölda.
Þorskfirðingasagan segir frá keltneskri byggð i
Reykhólasveit og nefnir þar nokkra menn með nöfn-
um: Gilla á Gillastöðum, Kýlan á Hafrafelli, Naður I
Naðursdal. Einn af þeim mun hafa verið Askmaður
hinn þungi, er bjó á Askmannsstöðum. Af keltnesku
kyni munu og hafa verið Bera I Berufirði, Þurlður
drikkinn á Kinnrrstöðum og Styrkár i Barmi, og
bendir til þess það galdraorð, er fylgir þeim. Ask-
mannsstaðir hafa staðið vestan undir Hafrafelli.
Skálatóftin er enn greinileg, þvf að hUsið hefir verið
reist á harðbala og harðbali er þar enn. Og eigi mun
hafa verið byggð það slðan Gull-Þórir brenndi bæinn.
„Þar voru lítil hUs,“ segir sagan og svo mun mörgum
enn þykja. Þvert um skálann hafa verið þrlr moldar-
veggir og hafa skift honum I fjögur hUs. Innanmál
þeirra er 10 fet, 18 fet, 9 fet og 11 fet, en breiddin 8
fet. 1 þessum bæ hefir tæplega verið annað timbur en
birkistofnar Ur Þorskafjarðarskógum. — Hér eigum
vér enn rUstir af bæ, sem vestrænir menn hafa gert.
I Kórmákssögu er einkennileg frásögn af því hvern-
ig vestrænir menn grundvölluðu hUs sín. Segir þar frá
ögmundi föður Kórmáks, er hann mældi grundvöll
undir hUs á mel: „Það var þeirra átrUnaður, ef málið
gengi saman, þá er oftar væri reynt, að þess manns ráð
myndi saman ganga ef málvöndurinn þyrri, en þróast,
ef hann vissi til mikilleika. En málið gekk saman og
þrem sinnum reynt.“ — Ögmundar er ekki getið I
Landnámu. Hann hefir verið vestrænn, þótt sagan
segi annað. Hann er talinn Kórmáksson og Kórmákur
heitir sonur hans, en það er vestrænt nafn og segir til
um ætternið. Hvergi i sögunum er getið um slikan
undirbUning að hUsagerð sem hér, og ég hygg að menn
hafi ekki enn skilið frásögnina. 1 orðabók A. B. segir
að málvöndur merki mælitæki, en merking þess sé
gleymd. En muri ekki málvöndur merkja hér „hiö
gullna snið“, p-formUIuna, sem notuð var til að finna
rétt hlutföll milli lengdar, breiddar og hæðar hUss.
Þegar þeir þrlvíddar Utreikningar fléttuðust saman,
átti vel við að kalla þá málvönd. Þessa formUlu hafa
Norðmenn alls eigi þekkt, en írar gátu þekkt hana. Til
þess bendir og setningin „Það var þeirra átrUnaður"
o.s.frv. Sé setningin rétt skilin, þá segir hUn blátt
áfram að það hafi ekki verið Norðmenn, sem reistu
þenna bæ, heldur menn af öðrum kynstofni og þeir
höfðu þessa trU. Þetta var ekki norrænn átrUnaður,
heldur keltneskur.
A seinni árum hefir nokkuð verið unnið að þvi að
rannsaka fornar bæarUstir hér á landi, og getum vér
farið nærri um hUsaskipan þar, þótt vafi sé á mörgu.
En þessar elztu rUstir eru hið eina óljUgfróða vitni um
hvernig byggð var hér á landnámstið. Og þegar þessar
fornu rUstir eru rannsakaðar, er gott að hafa „mál-
vöndinn" i huga, þvl að þær sýna ekki norræna
hUsagerð, heldur vestræna hUsagerð. Allir bæir á
landnámsöld hafa verið af vestrænum stfl. Það var
heppilegasta byggingarlagið og olli því byggingar-
efnið.
Hér ætti enn að vera hægt að finna bæarrUstir írsku
landnemanna, leifar bygginga, sem eru eldri en
norrænt landnám. Og mér er nær að halda, að nokkrar
hafi þegar fundist, þótt menn hafi ekki gert sér grein
fyrir þvf, vegna þess að þeir vörðust það ekki. Hvað
skal segja um skálann á ísolfsstöðum I Borgarfirði?
Mér sýnist að þjóðsagnir um fjölkynngi i þeirri
byggð). Og hvað skal segja um suma bæina I Þjórsár-
dal? „Það er einkennilegt við Þjórsárdalsbyggðina, að
elztu bæirnir eru bæði stærstir og vandaðastir, en
eftir þvf sem lengur líður hnignar öllu,“ sagði Guð-
mundur prófessor Hannesson I grein um hUsagerð á
íslandi (Iðnsaga I.) Eru það ekki írskir bæir, sem
grafnir voru upp I Stórolfshllð, Asláksstöðum og svo
elzti skálinn á Skeljafelli? Og mun ekki hafa verið Irsk
byggðin á Mýrdalssandi, sem nU er verið að rannsaka?
Ég hefi bent á þessa staði af handahófi, vegna þess,
að mér sýnast fornsagnir vorar benda til irskrar
byggðar á þessum slóðum. En vel má vera að komið
hafi verið niður á fleiri Irska bæi.
A 1100 ára afmæli hins norska landnáms I fyrra,
urðu menn ásáttir um að koma hér upp bæ, sem væri
ímynd fyrstu bæanna, er norrænir landnámsmenn
reistu hér. Þessi bær er nU I smíóum.
En samkvæmt þvl, sem hér hefir verið drepið á,
getur þessi skáli ekki orðið táknrænn um norræna
menningu og byggingarlist á landnámstið.
Forlögin eru stundum duttlungafull og glettin. Þau
láta oss reisa hér bæ, sem er eftirmynd irsku bæanna,
sem hér voru á undan norrænu landnámi. Þennan
hrekk forlaganna ber sist að lasta. Það var mál til
komið að vér minntumst hinna irsku ættfeðra vorra,
og gott er að eiga eitthvert mannvirki, sem minnir á
landnám þeirra, löngu á undan norrænu landnámi.