Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1976, Qupperneq 12

HLIÐARENDI
Goðsagnir eru merkilegt fyrir-
bæri. Þær teljast ekki sannfræði,
þær teljast ekki skáldskapur.
Hvað teljast þær þá? Þetta er hin
mikla gáta hugvísinda á þessari
öld. Hér áður ræddu menn goð-
sagnir nánast sem bábilju, eitt-
hvað sem væri svo fjarri veru-
leika og skynsemi, að vart yrði til
vitnað. Nú er matið breytt. Flest-
um fræðimönnum ber saman um
að goðsagnir feli í sér djúpa merk-
ingu. Vandinn er aðeins að finna
hana.
Það sem valdið hefur mestum
erfiðleikum við rannsókn goð-
sagna er það haf tíma og hugsana-
breytinga sem skilur nútíma-
manninn frá arfi sínum fornum.
Með hruni hinnar fornu heims-
myndar hefur hugsanaferill vest-
rænna þjóða breytzt svo mjög, að
skilningur þeirra verður ekki not-
aður sem kvarði á hugmynda-
fræði fornþjóða. Hvað er þá til
ráða?
Rannsókn er að sjálfsögðu
frumskilyrði. En rannsókn er örð-
ug. Svo örðug, að fjöldi fræði-
manna, hefur talið gátuna óleys-
andi. Einangrun Islendinga hefur
að auki skapað sérstætt vanda-
mál: fjöldi okkar beztu fræði-
manna hefur látið sem vandinn
væri ekki til. Sá vandi sem ekki er
til er ekki til umræðu. Því brá
mönnum svo mjög þegar Baksvið
Njálu reis líkt og skuggi á þili
norrænunnar.
Öleyst gáta stríðir á huga
mannsins. Hana ber að leysa, elia
sinna fræðimenn ekki skyldum
sínum. Hinu verða allir að vera
viðbúnir — Islendingar ekki síð-
ur en aðrir — að lausnir á skrýtn-
um gátum reynist tormeltar. Þær
iausnir sem lagðar hafa verið
fram f þessu tilviki benda til þess
að Islendingar hafi misskilið sögu
sína hrapallega. Líkt og Aztekar
og Mayar vestanhafs glötuðu
menningu sinni svo rækilega, að
enginn skilur nú tákn þeirra,
virðast Islendingar hafa glatað
andlegum arfi sínum í tvígang.
Fyrri tímaskilin voru kristnitak-
an 999—1000 þau síðari siðaskipt-
in um miðja 16. öld. Ný menning
reis í bæði skiptin, en með þeirri
veröld sem hvarf glutruðu Islend-
ingar niður fjölda ómetanlegra
fræða. Sú skoðun er ekki óalgeng,
að Islendingar hafi átt sér eina
menningu, eina andlega veröld,
allt frá landnámi og fram til
tæknivæðingar nútímans. Nú
blasir við gjörólík mynd: flest
bendir til að Islendingar hafi ver-
ið þrjár glöggt aðgreindar þjóðir í
andlegum skilningi frá upphafi
sögu.
Það sem einkum hefur villt um
fyrir mönnum er varðveizla Is-
lendingasagna. Skekkjan felst í
því, að ekki hefur verið talin þörf
á að rannsaka af gaumgæfni þann
heim hugmynda sem ritin spruttu
af. Þannig hefur fjöldi manna
álitið sig skilja atriði sem eru víðs
fjarri menningarháttum nútím-
ans og eiga sér vart samsvörun i
hugarheimi 20. aldar. Snemma
hefur krókurinn beygzt: gögn
sem nú eru handbær benda til
þess að jafnvel maður eins og Ari
fróði hafi verið slitinn úr þeim
hugarheimi sem landnámssagnir
byggðust á. En það miklu efni var
bjargaó frá glötun, að raða má
brotum saman. Tvær aldir eru
ekki langur tími, en gleyma má á
skemmra skeiði. Talið er að það
hafi aðeins tekið Mayana tvær
aldir að týna með öllu menningu
feðra sinna og hugarheimi forn-
um. Táknmál þeirra storkar nú
fræðimönnum Iikt og goðsagnir
Islendinga fyrrum.
Hið sérstæða í dæmi íslendinga
er það, að þeim hefur lítt verið
bent á þetta. Þar sem við notum
enn nokkurn veginn sömu orð og
forfeðurnir hafa margir álitið sig
skilja mál þeirra. Slík ætlan
þarfnast þó vægast sagt nánari
skilgreiningar. Arfur Islendinga
er slík náma ólíkra tjáningar-
forma, að hvert einstakt rit, hver
einstök málsgrein, hvert einstakt
hugtak þarfnast skoðunar innan
sambands. Ef menn sjá aðeins
sannfræði í merkingu sagnfræði,
annars vegar, og skáldskap í nú-
tímalegfi merkingu hins vegar,
hafa menn gleymt þeim kvarða
sem lengst var beitt að fornu —
táknmáli goðsagna. Þau fræði
sem láta sér sjást yfir mikilvæg-
asta tjáningarform árþúsunda
rekur um yfirborð þess sævar
sem kanna ber. Slíkur er boðskap-
ur þeirra rúna sem ristar eru á
vegg fornritarannsókna. Islend-
ingasögur geyma ekki auðskilinn
fróðleik. Sannleikurinn er sá, að
einungis örfáir einstaklingar gera
sér þess nokkra grein, hvílíkar
gátur ritin hafa að geyma. Tökum
einfalt dæmi — Bárð þann er
gerist Snæfellsás eftir dauðann.
Bárður er sonur Dumbs konungs í
Dumbshafi og Mjallar dóttur
Snæs ins gamla n. Þetta er með
kuldalegra ætterni og varpar ljósi
á það, hvers vegna Bárður velur
sér Snæfellsjökul til eilífðarbú-
setu. Lítt sjást þess þó merki, að
íslenzkir fræðimenn leiði hugann
að eðli ássins. Talað er um ævin-
týri og skrök þegar innt er eftir
sannfræði Bárðar. En var Bárður
þá einhvern tíma sannsöguleg
persóna? Fáir munu efast um
það. Hvf ólst hann þá upp með
Dofra í Dofrafjöllum? Eða hví tók
hann þátt í leik með skessum?
Ekki fást svör við því. Algengt er
að sjá meginspurningar hristar af
öxlum með athugasemd um
hnignun í sagnaritun, þjóðsagna-
gerð i stað klassiskrar sögulistar.
Sú athugasemd er ekki svar. Sá
sem lætur sér slíka skýringu
nægja gerir ekki tilraun til að
ráðast að sjálfum vanda þjóðsagn-
anna------tengslum Bárðar við
ákveðnar nafngreindar vættir.
Tökum skipshöfn Bárðar. Fáum
mun koma til hugar, að „sagn-
fræðilega rétt“ sé frá henni
greint. A skipinu er einkennilegt
bland trölla og manna, göfugustu
landnámsmenn rekja ættir til
risa. Hvers vegna? Landnám
Bárðar er einskonar forsenda
Vínlandssagna, stökkbretti farar
til Grænlands. Þannig er Guðríð-
ur Þorbjarnardóttir niðji þess
manns er fær iandnámsjörð Bárð-
ar Snæfellsáss að gjöf frá ásnum
sjálfum. Skip Þorbjarnar föður
hennar siglir til Grænlands og
Vínlands. Var það far skipað álíka
einvalaliði og knörr Bárðar? Hafi
landnámsskip haft goðsögulega
merkingu — og dæmi þekkjast
slíks af goðsögnum annarra þjóða
— má búast við að goðrænt eðli
Bárðar hafi fylgt landnámsjörð og
ábúendum hennar. En Vestur-
sagnir skiljast þá ekki fyrr en
Bárðar sl|a er skýrð, fyrst er að
greina forsendur, síðan afleiðing-
ar.
Hversu náið nef er þarna aug-
um má sjá af því, að Helga Bárð-
ardóttir siglir vestur til Eiríks
rauða á isjaka og tekur að stunda
kynlff af miklum þrótti, eitt
hundrað og tuttugu vetra gömul,
að því er virðist. Goðsagnir Bárð-
ar verða m.ö.o. ekki frá goðsögn-
um Eiriks rauða skildar. Og hvað
þá um frumsagnir Leifs?
Segjum að sagnir Bárðar séu í
ýktara lagi, og að þekktari íslend-
ingasögur svo sem Grettla, Egla
og Njála greini skipulegar frá
sannsögulegum atburðum. Hvar
drögum vér þá mörkin? Glimir
ekki Ormur Stórólfsson ungur við
Bergþór Bláfelling uppi í Skjald-
breið? 2) og iðkar ekki sjálfur
bróðir Gunnars á Hlíðarenda,
Ormur skógarnef, sömu íþrótt
með Þóri úr Þórisdal f Geitlands-
jökli? 3). Slik ævintýri koma ekki
Njálu við, mun einhver segja,
Njála er sannferðugri en Bárðar
saga. Hvert er þá matið á sann-
fræðinni? Stekkur ekki ögmund-
ur flóki á bak Gunnars á Hlíðar-
enda? Svo segir Njála. Og heggur
ekki Kolskeggur báða fætur und-
an ögmundi og hrindir honum út
i Rangá? 4). Vissulega. En hver
var þá Ögmundur flóki? Sá eini
sem vitað er um með því nafni var
„it mesta tröll óvættr, er skapazt
hefir í norðrálfu heimsins“5).Með
leyfi, er þetta „sagnfræði"? Eða
hvers konar hlemmar voru undan
slíkri óvætt höggnir, og hví féll
tröllið í Rangá? Sá sem lokar aug-
um fyrir því að bróðir Gunnars
glimir við tröll verður jafnframt
að afgreiða ögmund flóka sem
persónu óskylda óvættinni með
því nafni. Jafnframt verður hann
að láta sér sjást yfir það, að Ög-
mundur flóki er einmitt ein
helzta persöna Vínlandssagna, ná-
tengd Gesti, syni Bárðar Snæfells-
áss — en Bárðar saga er fast
bundin landnámsmönnum i Rang-
árþingi og glimu Skógarnefs.
Hér verður ekkert að skilið.
Ekki verður á þessum stað
greint frá glímu undirritaðs við
goðsagnirnar. Árum saman var
ekkert um efnið birt á prenti.
Þegar þögn var rofin voru helztu
niðurstöður settar fram sem til-
gátur. Nefndist ritið Baksvið
Njálu. og var að stofni til 64
„hypotesur", stuttar og afmarkað-
ar skilgreiningar sem settar eru
fram til prófunar — andstætt
fullyrðingum eða skoðunum sem
bornar eru fram til að menn trúi.
Ekki mun ofmælt, að flestum
þótti ofangreint rit illskiljanlegt,
jafnvel þótt f tilgátuformi væri.
Að sjálfsögðu mátti orða ýmsar
setningar ritsins betur og skýra
nánar sitthvað sem ætla mátti tor-
melt almenningi. Það sem mestu
réð um örðugleikana var þó vafa-
lítið hitt, að Islendingum hafa lftt
sem ekki verið kynnt miðalda-
fræði sem slík — og að bókstaf-
lega talað enginn Islendingur
virðist hafa áttað sig á því, að
unnt væri að komast til botns f
efniviði goðsagna. Ekki bætti það
úr skák hve fáir höfðu gert sér
grein fyrir þvf að sjálft vandamál-
ið væri til. Menn voru því gjör-
samlega óviðbúnir þeim lausnum
sem lagðar voru fram.
Svo skjótt hafa veður hins veg-
ar skipazt f lofti erlendis, að segja
má Iægðina gengna yfir. Á aðeins
sjö árum hefur slíkur fjöldi nýrra
stoða runnið undir Baksvið Njálu,
að engan hefði órað fyrir slfku
að óreyndu. Hver umbreyting er
á orðin skýrist e.t.v. bezt með ein-
földu dæmi. Sú tilgáta er sett
fram, að íslenzk/dönsk/sænsk
heimsmynd hafi verið ná-
kvæmlega afmörkuð í hlutfall-
inu 1:432000. Þessi heimsmynd
hafi verið tengd ákveðnum
stöðum á jörðu niðri og eigi
sér frummynd í fljótsdölum
suðurs. Þarna er sagt fyrir, að
heimsmynd f nákvæmlega þessu
hlutfalli hljóti að finnast í Súmer
og Egyptalandi. Slík heimsmynd
hafði þá aldrei fundizt þar syðra
og engin líkindi sýndust til að
staðfesting fengist á tilgátunni f
áratugi, kannski aldir. En svo
furðulega vill til, að L.C.
Stecchini, sérfræðingur vísinda-
stofnunarinnar M.I.T. í Banda-
ríkjunum á sviði mælinga forn-
aldar, hefur þá einmitt setið við
það í 20 ár að rannsaka mæliein-
ingar Egypta og notið við það
starf nákvæmustu vfsindatækja
nútímans. Aðeins tveim árum eft-
ir útkomu Baksviðs Njálu — 1971
— birtir Stecchini niðurstöður
sínar: Forn-Egyptar gerðu sér
heimsmynd sem var nákvæmlega
afmörkuð í hlutfallinu .—
1:43200!!! 6). I þessari tölvísi er
það hlutfallið sem gildir — 1:432
— hundruðum, þúsundum jafn-
vel milljónum, er jafnað saman,
allt talið afbrigði sömu myndar.
Samsvörunin er m.ö.o. nákvæm.
Ekki er að furða þótt stærð-
fræðingar klóri sér í höfði. Dæm-
ið er engin venjuleg algebra: ís-
lenzkur sveinstauli, sem aldrei
hefur til Egyptalands komið,
ómenntaður i stærðfræði, sezt við
skrifborð í Reykjavík og segir fyr-
ir um fund óþekktra flókinna
geometriskra hlutfalla, sem
stærðfræðiheilar finna með ná-
kvæmustu mælitækjum þekkt-