Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1976, Blaðsíða 13

eðlisámsun
Þorvarður
Helgason þýddi
Smösaga
eftir Helmut
von Doderer
Eins og allir vita, þá er Búda-
pest ein af fegurstu borgum
Evrópu. Taki maður sér til dæmis
sæti snemmsumars um sólsetur f
garði eins af kaffihúsunum við
Dóná, fyrir ofan Petöfi-Tér, þar
sem gufuskipin leggjast að, í ná-
grenni við Keðjubryggjuna,
hefur maður kvöldroðann fyrir
augunum eins og konunglega
brimöldu lita f jær og nær. Fljótið
kemur f sigurgöngu inn f borgina,
opin gefur hún sig þvf á vald og
breiðir úr sfnum þungu og æru-
verðugu byrðum fyrir það. Þvf
hér, við höfuðborg hins gamla
ungverska konungsrfkis, er Dóná
orðin þungt láglendisfljót. Við
Vfn sýnir hún kannski ennþá
ungæðislegan vanþroska alpafljót
anna, sem f hana renna, andar
Inn og Enns láta hér og þar á sér
bæra með ærslum og buslugangi
— hér, við Budapest, er fljótsguð-
inn orðinn annar að eðli og hefur
fundið aðrar leiðir til að túlka
mátt sinn. Fyrir neðan Göngú er
breytingin orðin greinileg, þar
sem fljótið lykur örmum sfnum
um stóru malareyjuna og voteng-
in teygjast á báðar hendur með-
fram fljótinu og trjákrónur
engjalandsins falda sjóndeildar-
hring láglendisins eins og brim-
froða.
Fljótið er vart komið inn f borg-
ina, þá rfs strax, hægra megin,
Ofen-fjallið eins og offylld lands
á móti þvf. Á fjallinu það sem
dýrmætast er og fegurst. Kastal-
inn og langteygð stærð þinghúss-
ins, ein grá súla eftir aðra, eins og
öld við öld, virðulegir og þöglir
vottar um stóra sögu þessarar
stjórnmálalegu gáfuðustu og
stoltustu þjóðar meginlandsíns.
Handan við það og hærra, uppi
á Blocksfjalli, heldur heilagur
Gebhardus á krossi og snýr sér f
austur, út yfir hina óendanlegu
sléttu, en augliti til auglitis við
sléttuna skiljum við tónlist þessa
fólks suðandi söng eins og óð
skortftunnar, sundurslitinn af
björtum blossum blikandi hetju-
drauma. Krossinn sem hinn helgi
maður heldur á loft er f senn tákn
um samstöðuna með Evrópu og
hins umhleypingasama bandalags
við hið heilaga rómverska rfki.
Þótt oft reyndi mjög á það banda-
lag, brast það ekki við neina raun.
Alltaf þegar austrið reis upp til
að svelgja allt og draga niður f
formyrkvun var madjarinn
•fyrstur til varnar f hiiðum rfkis-
ins, sýndi óbrigðuian vott
riddaramennsku sinnar og út-
hellti blóði sínu einnig fyrir
okkur.
Iðandi borgin hefur grafið sér
göng i gegnum þetta æruverðuga
fjall og frá brúm og strætum
flæðir umferðin inn og út um
göngin. Frá borðinu okkar f garði
kaffihússins sjáum við skáhallt
yfir fljótið f áttina þangað, og
þegar breitt gufúskip, sem ef til
vill hefur lagt reykháfinn endi-
langan, fer undir brúna, sem
hangir eins og band iðandi lffs f
kvöldsólinni, en stöku glugga-
rúður hafa innibyrgt svo mikið af
skini hennar, að þær eru orðnar
hvftglóandi, og þegar rauðleitt
ryk, scm æðandi farartækin þyrla
upp, stcndur kyrrt f loftinu, og
þegar mótorbátur téiknar freyð-
andi rifu á fljótið, sem glitrar í
smábrotnum bárum eða stórum
vfkjandi flötum — þá getur það
komíð yfir mann að óska þess að
geta yfirgefið manns eigið sjálf,
sem er svo takmarkað og Iftið og
verða að mjóum þræði, sem æfist
í þennan Iffsvef og komast þannig
nær lffinu, sameinast þvf inni-
legar en annars.
Eg sat þarna með Geza vini
mfnum, en hann er málari. Ung-
verskir karlmenn eru kapftuli út
af fyrir sig. Þeir eru nokkuð létt-
lyndir, það er eiginlega hægt að
öfunda þá af þvf hvað þeir taka
öllu létt, já, þeir virðast næstum
þvf yfirborðslegir — en á
þýðingarmiklum augnablikum,
og alltaf þegar um eitthvað alvar-
legt er að ræða, er undravert hvað
þeir eru fljótir að verða sama
sinnis og maður sjálfur. Sannur
Ungverji finnur það rétta alltaf á
sér, honum nægir þessi eðlisávís-
un, hann fyllir hana ekki á flösk-
ur og raðar þeim upp f skólaspak-
an kjallara; já, hann hagar sér oft
skammarlega f trássi við eðlis-
ávfsun sfna, af tómum ungæðis-
hætti getur hegðun hans orðið
henni algjörlega gagnstæð — þvf
hann kærir sig kollóttan um sam-
ræður og skýringar. Maður
verður að vita hvernig maður á að
taka þá. Þegar náungar eins og ég
koma haltrandi á stultum hinna
• •
og þessarra kennisetninga og dfa-
lektfskra afstæðna, sem hið há-
spekilega móðurskaut hefur á
mann lagt, kemur eins og furðu-
legur hugsandi margfætlingur,
þá kemur Ungverjanum það af-
skræmislega fyrir sjónir. Og á
eftir segir hann þér, að hann hafi
jú vitað þetta allt sjálfur — á
sinn hátt. Maður verður að kunna
að taka þá. Opinberaðu Ungverja
þinn náttúrulega innri mann og
von bráðar eruð þið fóstbræður.
Eg vissi hvernig ég átti að taka
Geza og allar hans glettur og
prakkarastrik. Þau eru óað-
skiljanlegur hluti af þeim. Þeir
geta ekki án þeirra verið og eru
alltaf tilbúnir að vfkja af vegin-
um umbúðalaust og án nokkurra
vafninga jafnvel yfir f grótesk-
una.
„Hef ég nokkurn tfma sagt þér
söguna af afskornu tánni?“ sagði
Geza allt f einu, þegar fyrsta
kvöldkulið frá fljótinu byrjaði að
bæra á sér. Eg átti von á játningu
um nýframkvæmt prakkarastrik.
En það kom brátt í Ijós, að þetta
var gömul saga frá þeim tfma er
Geza var ennþá á listaháskólan-
um og ég bjó f Búdapest f nokkra
mánuði. En fram til þessa dags
hafði ég ekkert um það heyrt.
Kvöld nokkurt var hann mjög
óhamingjusamur (út af einhverri
stúlku) og þar að auki ergilegur,
þvf að stúlkan virtist ekki láta
hann hafa mikil áhrif á sig, þar
sem hún lét hann bfða til einskis
á kaffihúsinu, sem við vorum all-
ir fastagestir á þá — og það var
ekki svo lítill hópur. Fyrir hádegi
hafði Geza verið f Lfffærafræði-
stofnuninni, en nemendur lista-
háskólans voru skyldaðir til að
sækja þar tfma.
Og þá hafði hann stolið tánni.
Þetta var stóratá af karlmanns-
fæti, hún hafði verið skorin
hreinlega úr liðnum og var rós-
rauð í þann endann.
Þetta var Geza með með sér f
kaffihúsinu, vafið inn f pappfr.
Var það ógæfan, sem gerði
hann bitran og illan, eða langaði
hann til að dreifa huganum með
einhvcrjum stráksskap — alla-
vega þá stakk hann tánni f vasa
eins af mörgu frökkunum, sem
héngu á fatahenginu hann ætlaði
sér auðvitað að hafa auga á
frakkanum og jafnvel að elta eig-
andann spölkorn, ef hann færi f
hann.
En úr þvf varð ekki neitt.
Kannski vegna þess að Geza
sökkti sér niður f skapdepru sfna
og þarafleiðandi f kónfakið,
kannski vegna þess að þessi f jöldi
fólks, sem átti leið um sali kaffi-
hússins, byrgði honum öðruhvoru
sýn — þegar hann minntist aftur
táarinnar sinnar og leit á fata-
hengið, þá var það tómt, þar sem
áður hékk fjöldi yfirhafna var nú
engin, og þar með var einnig við-
takandi þessarar vafasömu gjafar
horfin. Honum varð nú ljóst að
það voru margar stundir liðnar,
það var engin von lengur að stúlk-
an kæmi, kaffihúsið var orðið
tómt. Hann lallaði heim leiður f
skapi.
Eg hlustaði á sögu hans af
mikilli athygli og einnig á allt
það sem hann lét sér detta f hug f
sambandi við hana, hugleiðingar,
sem sóttu enn á hann öðruhvoru.
Skyldi náunginn hafa farið f lög-
regluna, eða kannski bara hent
tánni strax f Dóná?
Það væri hægt að láta sér detta
það f hug. En, bætti hann við, það
er nú samt þannig að allir bera
með sér falinn forða af vondri
samvizku, og ég er viss um að
eigandi frakkans hefur fundið
eitthvað slfkt eftir að hann upp-
götvaði tána, t.d. þegar hann
mætti lögregluþjóni á götunni.
Þvf að afskorna táin hans, sem
hann faldi f vasa sfnum — núna
var hún jú orðin táin hans, hans
mál — gerði hann þátttakanda í
einhverju skuggalegu athæfi. Það
trúir því enginn, hvað það er
erfitt að losa sig við grunsamleg-
an hlut. Manni finnst vera horft á
mann. Ef einhver sæi til manns
og kæmi svo spyrjandi með tána
— ég get trúað að það ruglaði
mann f rfminu og maður færi að
stama eins og glæpamaður, sem
staðinn hefur verið að verki, já,
maður reyndi sennilega að ljúga
sig út úr því, alveg að ástæðu-
lausu og flækti sig f mótsögn-
um... Og hvernig ætli finnanda
táarinnar, sem var f frakka vasa
hans, hafi verið innanbrjósts
þegar hann fann hana? Og við
hvaða tækifæri og undir hvaða
kringumstæðum ætli hann hafi
fundið hana? Hann hefur
áreiðanlega hlaupið í lögregluna!
Það er það sennilegasta, sagði
Geza, ég er viss um það!
„Það gerðist ekkert af þessu,“
sagði ég.
Hann leit á mig uppglenntum
augum, undrandi á þvf hvað ég
sagði þetta af miklu öryggi, hann
skildi það ekki almennilega. Eg
vildi ekki vera að fara f felur með
neitt og sagði:
„Það var nefnilega minn
frakki."
Á þessu augnabliki hefði mátt
Framhald á bls. 15