Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1976, Síða 8

Sj*4i

Fuglalífið hefir jafnan verið hug-
ljúfasta fegurð íslenzkrar náttúru.
Farfuglarnir koma með hið marg-
þreyða vor til íslands. Fyrsta lóu-
kvakið er „gleðiboði um vor í norður-
heim“, eins og skáldið kvað. Þá var
vetrar martröðinni lyft af þjóðinni, og
hún varð sem endurfædd. Ekkert
kemst í hálfkvisti við fögnuð vorsins,
þegar jörðin fer að gróa, himinninn er
heiður og hljómkviða óteljandi fugla
fyllir sólu vermt blátært himinhvelfið.
Þá er ísland unaðslegt.
Lengi var þjóðinni það dularfullt
ævintýr, hvernig á því stóð, að landið
fékk heimsókn hinna góðu gesta, er
dvöldust hér sumarlangt. Og furðu-
legt þótti mönnum hvað þessir gestir
voru af mörgum kynkvíslum og hvað
útlit þeirra og hátterni var mismun-
andi. Upp af því hófust ýmsar get-
gátur um eðli og háttu fuglanna, og
var þá skammt í hitt, að hér sköpuðust
allskonar-þjóðsögur um þá. Kynslóð
fram af kynslóð voru þær sögur sagð-
ar og endursagðar af sívakandi ímynd-
unarafli, allt fram undir seinustu
aldamót.
Hér verður nú rakið nokkuð af
þessu og seilst til fanga í ýmsar heim-
ildir. Þjóðtrúin um fuglana er svip-
mynd úr hugarheimi þjóðarinnar á
liðnum öldum.
Farfuglar
Ein af ráðgátunum, sem fólkið átti við að glima, var
þessi:
— Hvernig stóð á því að fuglarnir hurfu á haustin, og
hvar voru þeir á vetrum?
Gísli biskup Oddsson segir í annálum sinum, að skoð-
anir manna hafi verið mjög skiptar um þetta. Sumir
héldu því fram, að fuglarnir flýðu héðan suður yfir hafið
og dveldust í hlýrri löndum á vetrum. Aðrir héldu því
fram að þeir myndu leita i holur og allskonar fylgsni og
leggjast þar í vetrardvala, eins og híðbjörninn. Hinir
þriðju sögðu að hér á landi væru margir yfirskyggðir
staðir, sem engin vetrarharka næði til og i þeim huldu
stöðum myndu fuglarnir hafast við. Þessa seinustu til-
gátu styðji Vestmanneyingar, því að sjófuglarnir þar hafi
þann sið að skreiðast inn í holur og hella neðansjávar og
hafast þar við þar til vorið kemur. Um Pálsmessuleytið
(25. jan.) komi þeir svo upp úr sjónum sem dauðir og
fljóta á yfirborði sjávar um hríð, eða þar til sólin hefir
vermt þá, en þá fara þeir að lifna við. Fyrst geta þeir
aðeins hreyft annan fótinn svolitið, en þegar líf færist í
hinn fótinn, fara þeir að synda og skömmu síðar fara þeir
að kafa eftir æti. „Þessa sjón hafa margir eyjaskeggjar
statt og stoðugt sagzt hafa séð,“ segir biskupinn.
En nú skal minnst á sérstakar fuglategundir.
Lóa Hún er „vorboðinn ljúfi". Hún var ekki meðal
þeirra fugla, sem skapaðir voru í öndverðu og er þessi
saga um uppruna hennar: Þegar Kristur var barn lék
hann sér eins og önnur börn, og eitt sinn hafði hann það
sér til gamans að búa til fugla úr leiri. Þetta,var á
helgidegi. Þá bar þar að Sadúsea nokkurn og hann ávitaði
drenginn harðlega fyrir þetta, því að það væri helgidags-
brot. Æitlaði hann síðan að brjóta allar leirmyndirnar. Þá
brá Kristur hönd yfir þær, og um leið lifnuðu allir
fuglarnir, hófu sig á loft og sungu hástöfum „Dýrðin
dýrðin"! — Lengi var það algeng trú hér á landi, að
lóurnar flýðu ekki landið þegar hausthret steðjuðu að,
heldur legðust þær þá í dvala og svæfu allt til vors. Eru
til sögur um að þær hafi fundist sofandi í klettagjótum og
hellum, en vaknað ef þær voru bornar inn í hús. Sagt er
að þær sofi með ungan birkikvist eða víðikvist i nefinu
(sumir segja laufblað), og sé þetta tekið úr nefi þeirra
geti þær ekki vaknað aftur. Hefir Gísli Brynjólfsson ort
fagurt ljóð út af þvi.
Lóuþræll Sagt er að hann dragi nafn sitt af því,
að hann elti lóuna á röndum, en það gerir hann til þess að
komast í krafsturinn hennar, þvi að húr* er svo miklu
stærri og sterkari og gengur því betur að krafsa eftir
ormum.
i\na. Það þótti undarlegt um kríuna, að hún kom
alltaf á sama tima, hvernig sem tíðarfar var, og fór
jafnan á sama tíma. „Hún kemur á krossmessu á vori (3.
maí) og hún fer á krossmessu á hausti (14. sept)“ sögðu
gömlu mennirnir og þótti þetta merkilegt. Krian er
fagurskapaður fugl, með langa vængi og langt stél, en
kroppurinn er litill og vegur ekki nema 110 grömm. Hún
er kjarkmikil og einbeitt og ver varp sitt svo vel, að hún
rekur alla vargfugla á flótta. Þá er hún reið og gargar
hátt. Þess vegna sögðu menn um hana, að hún „væri ekki
annað en fiðrið og vargaskapurinn". Hún er síkvik og
snögg í öllum hreyfingum. Þvi var sagt um menn, sem
enga eirð hafa í sér að „Þeir séu eins og kría, sem sezt á
stein“. Egg hennar eru furðu stór, og þó er hún ekki lengi
að verpa. Þess vegna er það máltæki um þann mann, sem
fljótur var að hryggjast, en tók jafnskjótt gleði sína
aftur: „það er eins og kría verpi“.
Krían er fyrst i stað þögul, þegar hún kemur hingað.
En alþýðutrúin átti skýringu á þessu: „Hún fær ekki
málið fyrr en hún hefir bragðað hreistur af laxi eða
silungi.“ Öllum var vel við kríuna, og af þvi hefir ef til
vill sprottið upp sú trú, að ef einhver beri á sér kríu-
kjarta, þá verði hann hvers manns hugljúfi.
Spóinn er fremur grannvaxinn, hálslangur,
háfættur, vængjalangur og neflangur bjúgnefur, ein-
kennilegast landfugl á Islandi. Hann er ekki stór, en þó
er hann fimm sinnum þyngri en kría. Hann hefir mjög
háa og hvella rödd og þegir sjaldan. Það er kallað að hann
„hringvelli", og „langvelli", eða „velli graut“. Af því er
það komið að málugir menn eru kallaðir velluspóar. Oft
varð mikiil fögnuður á vorin þegar heyrðist í spóanum og
hann langvall, var bæði mönnum nýnæmi að heyra hina
hressilegu raust hans, og svo var þvi trúað, að spóinn