Lesbók Morgunblaðsins - 01.08.1976, Blaðsíða 7

Þar sem tvær plötur rekur hvora frá annarri, myndast geil og þessi geil fyllist
jafnóðum af bráðnu möttulefni. Sumt af þessari bráðnu kviku, sem nefnd er
magma, kemst aila leið til yfirborðsins og brýst þá út eldgos.
Við gos undir berum himni renna hraun um langan veg og fletja landið.

Sé ísland athugað sérstaklega, má sjá, að flekamótin eru klofin og að gosbeltin á landinu eru
tvö — hér sýnd með gulum lit. Austurland rekur í burtu frá Vesturlandi og er rekhraðinn um
1 cm á ári f hvora átt. Rauði liturinn sýnir gosmyndanir frá fsöld, en blái liturinn hraunlög
frá Tertiertíma.
Hraunin hlaðast hvert ofan á annað og mynda reglulegan jarðlagastafla úr mjög þéttu bergi eins
og sjá má á Austf jörðum og Vestfjörðum.

' tpy -Á
r ; '

•®<5S
eftir heitu vatni í Mosfells-
dal? Það er forvitnilegt
efni, sem Ingvar Birgir út-
skýrir í eftirfarandi viðtali
og með skýringarmyndum.
En fyrst verður að líta á
málin í víðara samhengi og
athuga landrekskenning-
una og það sem nýrra er:
Plötukenninguna. Um
hana segir Ingvar Birgir:
— Plötukenningin er um tíu
ára gömul, en ekki er hægt að
segja að neinn einstakur vísinda-
maður sé höfundur hennar. Sam-
kvæmt þessari kenningu skiptist
jarðskorpan i margar plötur eða
fleka, sem fljóta á undirlagi sínu
og þessar plötur eru á sífelldu
skriði. Sumstaðar rekur þær
hverja frá annarri, sumstaðar
rekast þær hver á aðra og í þriðja
lagi núast þær saman við gagn-
stæóar hreyfingar. Á þessum
plötumótum eru eldfjallasvæði
heimsins; þar er jarðhitinn og þar
verða jarðskjálftarnir.
— Kemur þá alls ekki fyrir, að
eldfjalla- og jarðhitasvæði verði
einhversstaðar inni á miðsvæðum
þessara platna?
— Mjög sjaldan. Þó á það sér
stað; til dæmis eru Hawai-eyjar
ekki á plö,tumótum. En Island er
það. Atlantshafshryggurinn er
plötumót og þau liggja yfir þvert
landið, enda gliðnar það eða togn-
ar um 1 cm á ári í hvora átt. Sú
gliðnun á sér ekki stað með jöfn-
um hraða; til dæmis gæti hafa átt
sér stað hálfrar aldar gliðnun við
jarðskjálftana fyrir norðan í vet-
ur leið. En sem sagt: ísland er
alltaf að stækka, því gosefni koma
upp á plötumótunum. Norður-
hluti eystra gosbeltisins gengur
að mestu í gegnum Þingeyjarsýsl-
ur. Þær tútna út og stækka og
með tíð og tima verður Norður-
land ekkert nema Þingeyjarsýsla.
Á Suðurlandi eru flekamótin
hinsvegar i tvennu lagi: Annars-
vegar um Gullbringusýslu og
Árnessýslu og að austanverðu um
Rangárvalla- og Vestur-
Skaftafellssýslu. ísland^er jarð-
sögulega ungt land; samt eru
tuttugu milljóa ár síðan landið
reis úr sæ við eldgos — eða jafn-
vel meira. Á þessum tima hafa um
30 isaldir átt sinn þátt i að móta
landið og það er eldvirkni á þess-
um ísöldum, sem ræður miklu
um, hvar við leitum nú að heitu
vatni. Kúnstin er fólgin í að finna
hita, sem alls ekki sést á yfirborði
og í þeirri grein hafa átl sér stað
markverðar framfarir á síðasta
áratugi.
— Áður var kannski borað
meira uppá von og óvon cn nú er
gert?
— Já einmitt. En það var líka
borað á þeim stöðum, þar sem
menn vissu að hiti var fyrir og
segja má, að rjóminn hafi á þann
hátt verið fleyttur ofanaf. Nú er
þesskonar stöðum farið að fækka
og því verða ákvarðanir um hinar
dýru boranir að byggjast á ítar-
legum yfirborðsrannsóknum.
— Og hvað er fyrsta skrefið hjá
ykkur í jarðhitaleit?
— Það fyrsta er nákvæm jarð-
fræðikortlagning. Þá þarf að gera
sér grein fyrir jarðsögu svæðisins
og komast að raun um, hvort þar
kunni að vera jarðlög, sem gætu
innihaldið vatn. Kortleggja þarf
sprungur og bergganga, sem
venjulega leiða heita vatnið til
yfirborðsins. Vegna þess að ís-
land er á plötumótum, er hitastig-
ullinn mjög hár; með því er
átt við, að hitinn hækkar ört
eftir þvi sem dýpra kemur.
Að jafnaði hækkar hitinn um
60 stig á hverja þúsund metra.
Á Austfjörðum hækkar hit-
inn mun minna á hvern kiló-
meter, en meira eftir þvi sem nær
kemur gosbeltuhum; til dæmis er
hitaaukningin 165 stig á 1000 m á
Kjalarnesi.
— En er ekki Kjalarnesið langt
frá öllum gosbeltum?
— Eins og sakir standa getum
við sagt að Kjalarnesið sé um 20
kílómetra frá jaðri gosbeltis. En
það hefur ekki alltaf verið þann-
ig; fyrir 2'h milljón ára var mikil
eldstöð á Kjalarnessvæðinu, eða
nánar tiltekið í framhaldi af Esj-
unni, suður yfir Kollafjörð og suð-
úr yfir Seltjarnarnesið og svæðið,
sem Reykjavík er byggð á. Við
köllum þetta Kjalarneseldstöð-
ina; það var ílangt, bungumyndað
fjall, ekki ósvipað Heklu. En um
hæð þess er þó ekki gott að segja.
Gígarnir hafa verið á breiðu belti
frá norðaustri til suðvesturs, og
þar hafa átt sér stað mikil og tíð
eldgos í þann mund sem mann-
kynið var að byrja að þróast suður
i Afríku. Um milljón ára skeið má
sjá merki um eitt gos á 400 ára
fresti á þessu svæði, en á virkasta
skeiðinu hafa gosin þó verið
miklu þéttari
— Ekki þætti mér óliklegt að
mörgum veittist erfitt að trúa
þessari kenningu: Gjósandi eld-
fjall á stærð við Heklu á sundun-
um og Reykjavíkursvæðinu — og
ekki urmull eftir. Hvernig deyr
og eyðist svona f jall?
— Við tíð gos getur myndazt
mikið tómarúm í jarðskorpunni
undir fjallinu og þessvegna hefur
fjallið að öllum líkindum hrunið
sarnan. Hluti þess sígur niður og
myndar öskju, miklu lægri en
fjallið var — en þessi öskjumynd-
un i sundunum er þó ekki full-
sönnuð, þar sem svo lítið sést eftir
af henni á þurru landi. En ég geri
ráð fyrir, að a?kja hafi myndazt í
Kjalarneseidstöðinni svipað og
gerðist um hálfri milljón árum
siðar austur í Stardal. Útlínur
Stardalsöskjunnar má greina frá
Þingvallaveginum.
— Er þessi kenning ný og ert
þú höfundur hennar?
— Þetta hefur nýlega orðið
ljóst vegna þess að svæðið hafði
ekki verið rannsakað nægilega í
smáatriðum. Ég vil hinsvegar
ekki kalla mig höfund, vegna þess
að jarðlögin eru eins og bók sem
maður les og sá sem les af bók er
ekki höfundur. En þú spurðir um
eyðinguna, — hversvegna nú er
aðeins flatt nesið, sundið og
Kollafjörðurinn, þar sem fyrir
tæpum tveimur milljónum ára
var gnæfandi fjall. Á þessu tíma-
bili, sem siðan er liðið, hafa lík-
lega komið um 20 jökulskeið eð \
ísaldir og svarið liggur í þvi
Skriðjöklar hafa sorfið leyf
fjallsins nióur, en Esjan hefu;
orðið eftir milli jökla líkt og ber
ranarnir, sem við sjáum nú mi
skriójökla t.d. í A.-Skaft :
fellssýslu. Jarðlögin benda þó t;l
aó siðustu 500 þúsund árin hat
landslagið á höfuðborgarsvæðin;
litið breyzt?
— Þetta er skemmtileg kenn-
ing, en erum við ekki að villast í
frumskógi jarðfræðinnar? Kem-
ur þetta fjall — Kjalarneseldstöð-
in — eitthvað jarðhitaleitinni
Við?
— Jú reyndar. Bæði áður og á
eftir að svona eldfjall fellur
saman, verður mikið af innskot-
um, sem ekki ná til yfirborðsins.
— Innskotum?
— Já, það er um 1100 stiga heit
hraunkvika, sem þrýstist með
gifurlegu afli út i sprungur i
berginu, en storknar þar síðan og
nær aldrei að fljóta upp á yfir-
borðið. Þessi innskot valda rösk-
un á nærliggjandi jarðlögun; þar
©