Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1976, Page 6

„ Yfir hið liðna
bregður blæ...”
Nokkur föng Halldórs Laxness íÞrjár sögur.Eiríkur Jónsson tók saman
Magnús Einarsson,
sem lengi bjó í Mel-
koti, er eins og mörg-
um er kunnugt fyrir-
mynd að Birni í
Brekkukoti, í Brekku-
kotsannál. Magnús
andaðist háaldraður,
21. nóvember 1921 í
Laxnesi í Mosfells-
sveit, hjá Sigríði Hall-
dórsdóttur, móður
Halldórs Laxness.
(Jón Helgason: Ár-
bækur Reykjavíkur,
II. útgáfa, bls. 336.)
í bók Eufemiu
Waage, Lifað og leik-
ið, segir svo um Mei-
kot og Magnús Einars-
son, á bls. 14: „Syðsta
byggð var þó Melkot,
sem stóð litlu ofar en
ráðherrabústaðurinn
þar suður frá nú. í
Melkoti bjó, þegar ég
man fyrst eftir mér,
Magnús Einarseon í
Melkoti og kona hans
Guðrún Klængsdóttir.
Var þar mikið gest-
risniheimili og gistu
þar margir sveita-
menn, sem til bæjar-
ins komu. Tveir bróð-
ursynir Magnúsar
voru þ:r hjá honum,
Einar og Sigurður
Snorrasynir, og fóstur-
dóttur áttu þau, Sig-
ríði, móður Halldórs
Kiljans Laxness. Hjá
henni dó Magnús“.
Kvæðið „Syngið þið
nú!“, sem Halldór
Laxness notar í
Brekkukotsannál og
segir vera eftir „fjör-
ugan söðlasmið á
Laugaveginum“, er
eins og mörgum mun
©
vera kunnugt eftir
Þorgrím Jónsson, er
síðast bjó í Laugar-
nesi. Kvæði þetta
samdi Þorgrímur sem
auglýsingu og lét
prenta meðal aug-
lýsinga í Alþingisrím-
unum 1902.
Hér fara á eftir
dæmi um föng Hall-
dórs Laxness í þrjár
skáldsögur hans.
Brekkukotsannál, Inn-
ansveitarkroniku og
Guðsgjafarþulu. Til-
vitnunin í bók
Bj.Björnson „Sigrún á
SttnnuhvoIi“ er þó að-
eins f snertingu við
málsgreinina í bók
Laxness.
i,
„Paó var cins ofi allt, scm hann
lcit á, brcytti útliti, ok stofuklukk-
an á vcKMnum safjði: „fleníí-inM —
flcnM-inM — flen{í-in>; — flens-
inu-'.'-. (Bj. Björnson: Si«rún á
Sunnuhvoli, II. útnáfa, Reykjavik
1932, hls. 14.)
„Þart rann sumsé upp fyrir mér
einn daf> aö orðid sem hún sa«ði
þeí,rar hún tifaði, tvcggja atkvæða
orð sem var dregið á seinna at-
kvæðinu, það væri ei-líbhð. ci-
líbbð“.“. (Brekkukotsannáll. bls.
10).
II.
„Haagensen var aldrei nefndur
öðruvisi, og ég efast um, að ég í
æ>sku hafi þekt hans skirnarnafn.
en hann hét Kristján Jónsson,
Hákonarsonar, og var vestfirzkur
að ætt. A nýjársdag, sumardaginn
fyrsta, og ef lil vill fleiri hátíðis-
daga, gekk Haagensen i einkenn-
isl)úningi fyrir höfðingja bæjar-
ins, til þess að óska þeim allra
heilla og blessunar á hinu nýbyrj-
aða ári eða sumri. Einkennisbún-
ingurinn var heiðblár klæðis-
frakki með blönkum hnöppam
sléttum, en buxur allavega litar,
og stundum leggingar á, og svart-
ur blankhattur á höfði. Á þessum
einkonnisbúninfíi stóð svo, að
Haagensen hafði í ungdæmi sínu
verið leiðsögumaður á dönskum
herskipum hér við land, einkum á
Vesturlandi, og fékk hann á þessu
ferðalagi nafnið uniformið og
hattinn. Mörgu kunni Haagensen
frá asegja af freigátunni, eða þeg-
ar hann hafði verið til „orlogs"
eins og hann komst jafnan að
orði, og talaði hann þá jafnan
dönsku eða cinhvcrn
dönskublending. . . . Drjúgan
skilding fékk hann i þessum ferð-
um sínum, þó þær væru ekki
skoðaðar sem bcinar beininga-
ferðir". (Blanda II., bls. 197—
198. Klemens Jónsson: Einkenni-
legt fólk.)
„Jón þessi Hákonarson var
nefndur Kafteinn Hogcnsen af
þcim sökum að hann hafði fyrir
marl laungu haft eð höndum
þann starfa að lciðbcina dönskum
sjómælingaskipum á Breiðafirði,
en skipalcið er vandrötuð og
torsigld ókunnugum á þeim slóð-
um.
Jón Ilákonarson átti að vísu til
góðra að tclja... enda kallaði
hann sig með réttu danskan or-
logskaptein og sjóleiðsögumann
danakonúngs á Breiðafirði. Hann
lógaði aldrci bláum einkennis-
húníngi sínum gullhnepptum né
því kaskeiti sem heyrir sjóleið-
sögumanni danakonúngs á
Breiðafirði. Þcssum búníngi
klæddist hann jafnan á jólum og
páskum, svo og á nýársdag og
sumardaginn fyrsta, og sat þá
rúmi sinu með tígulegu yfir-
bragði allan daginn án þess að
snerta hrosshár. Það var plagsið-
ur hans að rísa úr körinni á nýárs-
morgun, klæða sig uppá f
múnderínguna, og láta leiða sig
útí staðinn þcirra erinda að biðja
yfirvöldunum guðsblessunar og
reyna að hafa útúr þeim eilítið af
hrosshári", (Brekkukotsannáll.
bls. 52.)
III.
„Haagensen var siðast niður-
setningur i Melkoti, og dó þar
háaldraður". (Blanda II., bls. 200.
Kelmens Jónsson: Einkennilegt
fólk.)
„Mér er sagt hann hafi lagt með
sér jarðarpart sem próvcntu
þegar hann gerðist ararmaður á
miðloftinu f Brckkukoti".
(Brekkukotsannáll, bls. 51.)
IV.
„Syngið þið nú!
Lag: Fyrst eg annars hjarta
hræri.
Heyrið menn og konur, krakkar,
komið hingað til mín!
Hér fást Svipur, Söðlar, Hnakkar,
sútuð Ferðaskrln,
Ölar, sem að aldrei slitnað fá,
Istöðin úr koparnum, sem
spegilfögur gljá
Reiðskálmar, sem ekkei't festir á,
enginn geturTöskum mínum
stolið neinum frá.
Eg hef sterkust Beisli í bænum,
— bara komið sjáið þér! —
alt með letri, útsaum vænum
útflúrað af mér.
Þorgrímur Jónsson söðlasmiður
Bergstaðastr. 3". (Alþingisrímur,
Reykjavík 1902, bls. 103).
„Sveinar, fljóð og kátir krakkar
komið híngað inn til mín!
Hér fást svipur, söðlar, hnakkar,
sútuð ferðaskrín,
ólarnar sem slitnaö aldrei fá,
fstöðin úr koparnum scm
spegilfögur gljá,
nýasilfurteingur stirnir á:
stúlkan þín má koma
þetta hafurtask að sjá!
Hér fást lángbest beisli
í bænum.
Biskupsfrúin keypti hér
leðurbarð mcð laufum vænum
lögð þau voru af mér.“
(Brekkukotsannáll, bls.
91—92).
V.
„Karl var að tæja hrosshár og
sonur hans með honum. Þá sagði
sonurinn: „Pápi minn, er það satt,
að Jesús Kristur hafi stigið ni.ður
til helvítis?". „Ég veit það ekki,
drengur minn", segir karl, „svo
segja prestarnir. Við skulum ekki
gefa um það. Við skulum tátla
hrosshárið okkar". “. (Brynjólfur
Jónsson frá Minna-Núpi. Tillag til
alþýðlegra fornfræða, bls. 208).
„Kolbeinn í Kolafirði segir þá
eftirfarandi sögu: Einusinni voru
tveir feðgar að tæa hrosshár. Þá
segir pilturinn uppúr eins manns
hljóöi: cr það satt pápi minn a
lausnarinn hafi stigið niður til
helvítis? Ég veit það ekki, segir
karlinn. Prcstarnir eru citthvaö
að segja það. Viskum ekki gefa
um það. Viskum vera að tátla
hrosshárið okkar“. (Innansveitar-
kronika. bls. 59—(íö).
VI.
„Gamall danskur kaupsýslu-
rnaður, sem þekt hefur vel til ís-
lenskrar síldarverzlunar í rúm 20
ár, skrifaði haustið 1927 um síld-
arverzlunina á þessa leið: „Mjer
hefir oft blætt það í augum að sjá
hin miklu auðæfi, sem flutt hafa
verið frá íslandi hingað til Kaup-
nannahafnar verða að engu hjer á
hafnarbakkanum". “. (Malthías
Þórðarson: Síldarsaga íslands,
Kaupmannahöfn
1930, bls. 274.)
„ „Mér hefur oft runniö það til
rifja," skrifaði mér einusinni
gamall danskur kaupsýslumaður
vinur minn, „að horfa uppá hin
miklu auðæfi sem flutt hafa verið
af Islandi hingaö til Kaupanna-
hafnar verða að aungvu hér á
hafnarbakkanum", (Guðsgjaf-
arþula, bls. 78).
VII.
„Síldartunnurnar lágu úti und-
ir beru lofti, og var þeim raðað í
lög, 3 til 4 tunnur á hæð og var oft
svo þúsundum tunnum skipti
geymt á bersvæði á þennan hátt.
Svo þegar leið á veturinn, daginn
fór að lengja og sól að hækka á
lofti, voru venjulega neðstu tunn-
urnar farnar að þrýstast saman af
þunganum, sem ofan á lá, og eins
af því, að margar þeirra voru
löngu tæmdar af öllum legi. Efstu
tunnurnar voru venjulega orðnar
gjarðalausar — eða svigabrotin
stóðu út í loflið — og margar
fallnar í stafi af áhrifum veðrátt-
unnar, svo sporðar og uggar
teygðu sig út um rifurnar. Sum
árin höfðu staflarnir minnkað
nokkuð yfir veturinn, því smátt
og smátt var selt af síldinni, en
mörg árin, og þau voru fleiri, sást
lítill mismunur á byrgðunum.
Auk þessarar síldar, sem geymd
var þannig á almannafæri, voru
venjulega margir kjallarar við
höfnina fullir af sild, og ekki
ósjaldan var skóvarpa hátt vatn af
saltlegi eða meiri þar á steingólf-
inu, sem runnið hafði úr tunnun-
um smátt og smátt". (Matthias
Þórðarson: Sildardaga islands,
Kaupmannahöfn 1930, bls.
247—275.)
„Þeim tunnum sem úti lágu á
hafnarbökkunum var stakkað
upp f Iög og þannig lágu þær
tugþúsundum til samans vetur-
inn í gegn. Þegar á leið fóru
neðstu tunnurnar að pressast
saman undir þúnganum af þeim
efri, og eins höfðu tunnurnar
gisnað og grátið pæklinum út-
ámilli stafanna, en innihaldið
þornað upp og skroppið saman.
Efstu tunnurnar sem brennheit
sólin skein á þegar fór að leingja
dag gáfu frá sér þræslul.vkt líkast
grút og voru mikilsti orönar
gjarðalausar af áhrifum veðrátt-
unnar; stóðu svigabrotin útí loft-
ið, en uggar og sporðar stúngust
útum rifurnar. í kjöllurum scm
voru fullir af síld hafði sjór sytl-
aö gegnum veggi eða flætl innum
kjallaraglugga og blandast pækli
úr tunnunum, og var þessi stæka
blanda ýmist I skóvarp cða ökla
en stundum f mjóalegg." (Guðs-
gjafarþula, bls. 78—79.).
Allar tilvitnanir I bækur Hall-
dórs Laxness eru I fyrstu útgáfur
þeirra.