Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.1978, Side 4

Um daginn undirbjó ég helgarferö í
útlendum bókum, blöðum og tímaritum.
Tilgangurinn var að leita að teiknum,
sem í heild sinni gætu vakið vonir.
Leiðina varð að fara utan við hin víð-
áttumiklu öræfi óhugnanlegra hrakspáa,
sem vaxa villt á þessum slóðum. Eftir
tímabil, sem hafa hert okkur og stælt,
erum við orðnir ónæmir fyrir sumum
feigðarboðum. Af meðfæddri léttúð lát-
um við það til dæmis ekki trufla okkur í
daglegu lífi, að sólin muni deyja út eftir
nokkra milljarða ára. Þeir um það, þegar
þar að kemur! Lakara var með „Limits
to Growth,, (takmörkun vaxtar), sem
spáir endalokum okkar eftir 50 til 100 ár,
og útreikninga, sem sýna, að við munum
— rúnir auðæfum jarðar, járni og öðrum
málmum og orkulindum öðrum en vindi
og vatni — hverfa aftur til hins óbrotn-
ara lífs steinaldanna um árið 2200.
Heimskautsísinn, sem er að dökkna af
sóti og skít, dregur til sín sólarvarmann,
og eftir nokkur ár eykst bráðnunin, haf-
ið stigur og heimsborgirnar London,
New York, og Osló munu liggja 30 metra
undir yfirborði sjávar. Landafræðin elt-
ir okkur eins og villibráð á flótta. Eyði-
merkurnar stækka í takt við vaxandi
offjölgun og matarskort —vatnið fúlnar
og höfin bíast út, en flest matvæli valda
krabbameini. Nýjar fregnir um þetta
birtast í blöðunum daglega. Það er um
lífið að tefla. Hið eina, sem getur gert
okkur ódauðlega, er snilligáfur, en
þeirra verður ekki vart lengur.
Þegar baksviðið er svona dökkt, ætti
að vera auðvelt að greina ljósdepla.
Menningarstraumar samtímans hverfa
oft bak við hið smámunalega, pólitíska
strið og hinar nærsýnu hversdagsáhyggj-
ur.
Er eitthvað að gerast, sem muni losa
um kverkatök hugmyndafræðanna um
okkur, svo að vit getum andað léttara?
Er von til þess, að úr ofstæki muni
draga? Munu óháð vísindi geta tekið til
meðferðar rannsóknarefni án tillits til
pólitískra bannorða — i stuttu máli sagt:
er í dag hægt að benda á nokkur teikn á
ýmsum sviðum og sjá samhengi í fyrir-
bærum, sem eila eru í mótsögn hvert við
annað?
Við skulum reyna. Það verður
ábyrgðarlaus leiðangur án korta og átta-
vita undir stjórn óskahugsunar og því,
sem verra er.
Við byrjum á vísindunum.
XXX
I lítilsvirðingu okkar á miðöldum er
auðvitað fólgin fyrirlitningin á hinum
óteljandi forboðnu hugtökum, sem bönn-
uðu frjálsa hugsun og hlutlæg visindi.
Það er dapurleg staðreynd, aó hið hand-
lega myrkur þá stóð í þúsund ár, en við
aftur á'móti — hinir eirðarlausu andar
nútímans — náum varla að fylgjast með
hinni hröðu framþróun hlutlægra vís-
inda. Eða er það ekki svo? Nei, þaó er
ekki þannig.
En sá tími er þó liðinn, þegar viss
vandamál og rannsóknarefni voru bann-
helg? Spurningin um það, hvort jörðin
væri hnöttótt, kostaði menn lífið, ef þeir
voru svo vitlausir að spyrja.
Það var kristindómurinn, sem þá drap
öll vísindin. En nú á dögum höfum við
víst ekki hliðstæð kerfi, sem fjötra hiö
andlega líf?
Látið mig ekki fara að hlæja. Við erum
svo gagnsýrð, svo altekin hugmynda-
fræðikenningum, að frjáls og óháð hugs-
un er jafn sjaldgæf og fjögrablaðasmári
í túni. Sjálfum visundum er stjórnaó frá
pólitiskum sjónarmiðum.
Við ýmis tækifæri hef ég — dálítið
glannalega — gefið til kynna, að ég væri
andstæðingur hugsjóna. Þær kostuðu
eigi aðeins blóð, heldur torveldúðu þær
allan sjálfstæðan skilning, frjálsa hugs-
un. Slík ummæli hefðu ekki vakið neina
athygli í öðrum löndum, þvi að þar hefur
hið sama verið sagt fýrir Iöngu. (Daniel
Bell: Lok hugmyndafræði, 1960.) Hér á
landi þótti fullyrðingin hrein þversögn.
Norðmenn eru þjóð, sem skiptist í
söfnuði. Þeim, sem eru á milli þeirra og
hvorki eru marxistar eða fylgismenn
Þótt ótrúlega megi virðast er þetta nýtízku skóli en
ekki fiskimjölsverksmiðja. „Stórfelldustu mistökin,
sem stefna í menningarmálum hefur valdið, varðar
hinn nýja skóla. Viðurkenning þessa er þó góðs
viti. Hvaðanæva úr heiminum berast fregnir um
átakanlega ósigra nýrra hugsjóna í uppeldismálum."
kapítalismans, finnst þeir vera mállausir
og utanveltu og síðan kannski heimilis-
lausir og taugaveiklaðir. Hver hefur rek-
izt á einhvern, sem hvorki er þetta né
hitt, hvorki róttækur né íhaldssamur?
Astæðuna til hinnar norsku, blæ-
brigðalausu staðalhugsunar hef ég á sín-
um tíma talið væra fámennið. 1 hinum
stóru menningarsamfélögum verða fleiri
sprungur, og i raufunum skýtur upp
vorgróðri. Þau hafa meiri efni til að
skapa lífvænlega, andlega minnihluta,
sem ekki örmagnast sem sjúkiega sér-
vitrir þjóðfélagsþegnar. Það er meðal
annars þessi grundvallar afstaða, sem
veldur tortryggni minni gagnvert land-
svæðum og mállýzkum, sem berjast við
að varðveita sérkenni sín og „sjálfstæði"
til hins ítrasta. Hin andlega björgun
byggist á alheims samskiptum, sameigin-
legu tungumáli, á mjög takmarkaðri
sjálfsstjórn og minnkandi ríkisvaldi. í
þessum efnum er ekki auðvelt að vekja
bjartsýni. En látum ekki hugfallast.
Henrik Groth
Ég ímynda mér, að ég sé næmur fyrir
andlegum breytingum, og ég þykist
greina þíðu í hinum þéttfrosnu kerfum
samtímans. Ég sér merkileg teikn, sem
gætu þýtt, að eitthvað nýtt og mannlegt
væri um það bil að gerast — að minnsta
kosti úti í heimi. 1 Noregi sjást ekki slík
teikn, fyrr en löngu eftir að þau hafa
sézt í öðrum löndum.
Skrýmsli
hugmynda-
fræðinnar
Og þó! Hér á landi hafa einnig komið
hættulegar sprungur i kapítalismann
sem kerfi. Er ekki bæði hið „frjálsa
framtak", hin hamslausa samkeppni og
metnaðargirndin um það bil að hverfa?
Bráðum höfum-við bæði grænan sósial-
isma og grænan kapítalisma. Adam
Smith er svo steindauður, aö hinir ungu
menn í atvinnulífinu óttast ekki ríkisaf-
skipti. Um hinn eldlega athafnahug, sem
hið frjálsa atvinnulíf byggði tilverurétt
sinn á, sjá nú skrifstofustjórar og ráðu-
neytisstjórar. Því að sannleikurinn er
svo þverstæðukenndur, aó þó að sósíal-
istar hafi getað greint hagsmuni neyt-
enda af hinni frjálsu samkeppni, þá gátu
verzlunarmenn ekki þolað þá. Með risa-
vaxtaræði (gigantomani) sínu og ein-
okunarstefnu hafa þeir stuðlað mjög að
afnámi hennar. En Karl Marx er þó líka
dauður! Af honum er ekkert annað eftir
en fylgismennirnir. Nánar um það síðar.