Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1978, Blaðsíða 11

Framhald af bls. 3.
notaöi hverja stund, sem gafst frá
öðrum störfum, til þeirrar iöju. Allar
þær jaröir, sem hann nytjaði, báru
minjar mikils atorkumanns, Sandar þó
miklu mest, Hann færði svo út tún, að
töðufengur áttfaldaöist, og hlóö í king
750 faðma torfgarð, 4—5 feta á hæð,
og voru tveir gaddavírsstrengir ofan á
honum. Sandabærinn gamli stóð mjög
nærri sjó, og höföu tún þar eyözt af
sandi. Fóstri Jóns Skúlasonar flutti
hann því ofar. Aö rústum gamla
bæjarins bar skipbrotsmenn um nótt-
ina. Jón Skúlason haföi reist timburhús
mikiö á Söndum, er hér var komið, eitt
hiö veglegasta og rammgervasta í
sýslunni, og stendur þaö enn. Síðar
reisti hann annað, og getur þaö einnig
enn aö líta. Jón tók mikinn þátt í
félagsmálum bænda, varö fyrstur til aö
panta til Boröeyrar vörur frá Englandi,
og átti þau skipti við Coghill fjárkaup-
mann, geröist einnig mikill áhugamaöur
um félagsverzlun.
Sandahjón voru kunn að frábærri
rausn og mannkostum: „Hann var
hjálpsamur mjög, og í ööru ísárunum
frá 1880—1890, þá er sigling komst
eigi til Borðeyrar fyrri en um og eftir
Jónsmessu, var vanalega mikiö bjarg-
ræöi sótt aö Söndum, eftir aö kaup-
staöurinn var þrotinn. Sömuleiöis hey,
þegar þess þurfti við. Mörgum mun
einnig minnistæö hjálþ hans voriö 1899,
þá er margir voru í heyþröng og útlit
fyrir felli mikinn; þá fór enginn synjandi
frá honum, og kvaöst hann láta hey sín
viöstöðulaust, meöan þau entust, þó
ske kynni aö það yröi aðeins til þess aö
gera sig jafnan þeim, er í vandræöunum
voru ...“ segir í grein samtíöarmanns
um Jón. Þeir skipbrotsmenn uröu þess
og varir dagana, sem þeir dvöldust á
Söndum, aö tíðum komu menn þangað
til aö sækja hey og trúlega einnig
matvæli.
Þau hjón, Jón og Steinunn, voru
samhent, og húsfreyja engu ófúsari til
að miðla, og er því lýst, hvernig
skipbrotsmönnum gazt að henni.
Jón á Söndum missti konu sína,
Steinunni, eftir fárra ára sambúö, áriö
1891, aðeins 41 árs. Þau eignuöust 6
börn, 4 dóu í æsku, en synir tveir uxu
úr grasi, Jón og Ólafur og eignuðust
báöir afkomendur. Einar J. Skúlason,
kaupsýslumaöur í Reykjavík, er t.a.m.
sonarsonur Jóns og Steinunnar, og
dóttir Ólafs er Margrét ekkja eftir Björn
Daníelsson skólastjóra á Sauöárkróki.
Jón á Söndum kvæntist aftur Guö-
þstjóraá Hliði;
ö ekki bar^
ón aö mest
ni tll hinztu
Tanns
björgu Ólafsdóttur
Álftanesi, en þí
auöjþ; Sex síö
rúmfastur, en
stundar. Hanr
fæddur var har
bakkfF LHrútafiröi.
Björn R. Árnason haföi þaö eftir
Valdimar á Jaröbrú, aö þaö heföi oröiö
þeim félögum „lífslán" aö lenda á þessu
rausnarheimili, sem svo vel gat gert til
þeirra, og taldi hann meö öllu óvíst, aö
þeir heföu allir heilum vagni heim ekiö,
ef þeim heföi veriö kjálkaö niöur á
heimili í sveitinni.
Skipverjar dvöldust viku á Söndum í
bezta yfirlæti, eins og fyrr segir. Þeir
‘ Rangt er farió meó dánarár Jóns f grein beírri í Óöni,
sem áöur er vísaö til.
uröu hríðtepptir þar og af þeim sökum
langþurfamenn, einnig kom þaö til, aö
þeir þurftu mikinn og góöan ferðabún-
aö. Þeir unnu þessa daga að því aö
bjarga öllu lauslegu úr skipinu. Tókst
þeim aö ná mestu af farangri sínum,
auk þess miklu af veiöarfærum og
farviöi. En Pólstjarnan lá á lögginni,
barin hreggi, rúin reiöa og ööru öllu,
sem ofanþilja var. Auösætt þótti, aö
hún kæmist ekki aftur á flot. Skipverj-
um rann til rifja umkomuleysi þessarar
áður fríöu leytu, sem svo oft haföi
vaggað þeim inn í svefninn sem móöir
barni og þeir höföu átt ótalda hamingju-
daga meö á hafi úti.
Heimferðin tók fjóra daga og gekk
slysalaust. Höföu þeir þá veriö þrjár
vikur aö heiman. Úr Skagafiröi fóru þeir
félagar Helgardalsheiöi og komu fyrst til
bæja á Hæringsstöðum. Þá bjó þar Árni
bóndi Runólfsson, faðir Björns, er
skrásetti frásögn Valdimars Jónssonar,
og kona hans, Anna Sigríður Björns-
dóttir. Uröu þar miklir fagnaöarfundir,
því flestir töldu þá drukknaöa, sem fyrr
segir. Hjá þeim hjónum stöldruöu þeir
viö og þágu beina.
Anna húsfreyja lét orö falla á þá lund,
er hún hlýddi sögu þeirra, aö miklar
heföu þær mannraunir veriö, en þeir
kváöu ekki umtalsvert, enda heilir heim
Sandar í Miðfirði.
Ekki gátu þeir látið vita um afdrif sín
heim í Svarfaöardal. Þeir voru taldir af
Þegar feröaveöur kom, sagöi heim-
hugur æ meir- til sín. Jón bóndi lét
dögum áöur bleyta stórgripshúö og
rista niður í skæöi, en konur sátu
löngum aö skógerö. Loks var hverjum
manni búin væn nestisbudda, því aö
húsbændur töldu auðsætt, aö óvíöa
yröi mat að fá vegmóöum mönnum
sökum búsveltu, göngumannahópurinn
aukin heldur stór. Sú ágizkun reyndist
rétt.
Konur á Söndum luku skógeröinni í
tíma, einkum leöurskóm og sauð-
skinnsskóm á hvern manna. Sauð-
skinnsskórnir áttu aö vera til vara, og
kváöu húsbændur svo á, að þeim skyldi
bregöa á fætur í þar sem ferðalangar
heföu náttstaö. Allir voru skórnir
bryddir og illeppar nýir fylgdu.
Nú var þeim félögum ekkert aö
vanbúnaöi, þótt feröaveöur gæti ekki
talizt gott. Þeir spuröu Jón bónda, hvaö
þeir skulduöu fyrir veittan beina og
aðhlynningu alla. Hann svaraöi af
bragði:
„Tvær krónur fyrir hverja leðurskó,
annaö ekki.“
kö bil, er Svarfdælir héldu
frá Söndum. Gátu þeir hvergi fengiö fylli
sína þar, sem þeir föluðu mat á
bændabýlum í Húnaþingi. Þegar þeir
svo komu til Sauöárkróks, en þangaö
fóru þeir í matarleit, „var skonroks-
mylsna í klútshorni þaö eina ætilega,
sem viö gátum þar fengið.“ Reyndist
fólk svo aðþrengt á sumum bæjum, er
skipbrotsmenn gistu, aö þeir máttu
miðla heimafólki af nesti sínu. Gætti
þess ekki hvaö sízt í Skagafirði, en þar
haföi ísinn farið aö reka inn 26. apríl,
og fylgdi frost og kuldaþræsingur í
kjölfar hans.
komnir, en sárt aö missa skipstjóra og
skip.
Þegar skipseigendur spuröu tíöinda
og aöhlynningu alla, sem skipbrots-
menn nutu á Söndum, fannst þeim
mikiö um. Fengu þeir Þorstein Þorkels-
son á Syðra-Hvarfi til aö semja
þakkarávarp í bundnu máli, létu
skrautrita og sendu þeim hjónum. Þaö
mun nú glatað, og kvæöiö hefur ekki
fundizt.
Mörg hákarlaskip uröu fyrir þungum
áföllum í sumarmálagarðinum mikla.
Þaö er frá Stormi aö segja, aö hann
komst hrakinn inn á Sauöárkrók. í
blaðafrétt um miöjan maí segir m.a.
svo:
„Sumariö byrjaöi — eins og getiö er
um í síðasta blaöi Norðurljóssins —
meö afskaplegu illviöri. Föstudaginn
fyrstan í sumri var ógurleg grimmdar-
harka, og stórhríö úti á hafi. Uröu því
hákarlaskip þau, sem þá voru úti, aö
hleypa til lands, og komust flest
nauöulega undan, mörg skemmdust og
sum rak á land og braut. Sum vo^u aö
því komin að^ökky
landi, sökum klaka
I úröu ekki.
ifles
Istjarhan" rákst á boött utarlegé
tirði, og vált þar á hliöina svo segl
fsjó. Lá hún þannig í 15 mínútur,
en rétti sig viö aftur. Þrjá skipverja tók
út, og komust tveir þeirra aftur
innbyrðis en einn formaöurinn Jón
Gunnlaugsson, drukknaði ... Elliði“
komst inná Hindisvík austaná Vatns-
nesi, en haföi áöur rekiö yfir boöa þar
úti fyrir, slitiö og sleppt öllum festing-
um. — „Vonin“ hleypti á land á
Þingeyrasandi og „Skjöldur“ á Sigríöar-
staöasandi. Þessi þrjú síöastnefndu
skip eru sögð lítið löskuö og er mælt,
að þau séu komin á Siglufjörð. —
„Sailor“ bar einnig á land á Þingeyra-
sandi; er þaö skip svo laskaö a ö ókleyft
er álitiö að gjöra viö þaö, en enn vita
menn ógjörla um hversu mikiö Pól-
stjarnan er löskuö, því þegar skipverjar
yfirgáfu hana var hún þakin utan af
klaka.
Ekki fórust fleiri menn af þessum
nefndu skipum en þessi eini sem áöur
er getið, Jón Gunnlaugsson frá Sökku,
formaður Pólstjórnunnar. Hann var einn
hinn vaskasti sjómaöur viö Eyjafjörð og
aflasæll öðrum fremur. Eitt vor aflaöi
hann um 800 tunnur af lifur, og hefir
aldrei fyr né síöar fengizt hér jafnmikill
afli á eitt skip á einu vori. Aö ööru leyti
var Jón heitinn einnig mesti dugnaöar-
og atorkumaöur, og reglusamur mjög
og sparsamur . ..
Eins og fyrr segir, tókst ekki aö
bjarga Pólstjörnunni. Hún var rifin og
brakiö selt, Þótt mannskaöi á eyfirskum
hákarlaskipum yröi minni í sumarmála-
bylnum en búazt mátti viö, varö áriö
1887 hiö mesta slysaár: Aö minnsta
kosti um 150 manns fórust.
Leifarnar af Pólstjörnunni voru seldar
á vegum eyfirzka ábyröarfélagsins
1888. Jón Skúlason tók einnig aö sér
aö hlaupa þar undir bagga. Eggert
Laxdal ritar honum í október þaö ár og
þakkar honum tvö bréf, „skilgrein yfir
kostnaö viö Pólstjörnuna og sölu á því
er henni tilheyröi“, ásamt andvirðinu kr.
305.37. Eggert Laxdal lýkur bréfi sínu
meö því aö tjá Jóni á Söndum „bestu
þakkir fyrir alla yöar mannúölegu
framkomu viö skiprekann og umönnun
viö strandgóssið ... “
Minningin um Pólstjörnuna lifir og lifir
enn meö Svarfdælum. Hús, bátar og
skip hafa borið nafn hennar, og enn er
urmull eftir af hinum fagra farkosti:
Snorra Sigfússyni skal gefiö oröiö:
„En svo var þaö á fjóröa tug þessarar
aldar, eöa hart nær hálfri öld eftir aö
Pólstjörnuna rak upp á Miðfjarðarsand,
aö nafni hennar skýtur allt í einu upp
á yfirboröiö meö þeim hætti, aö
Þorsteinn Baldvinsson frá Böggvistöö-
um,... sýnir mér allstóra fjöl úr kjörviöi
unna. Stóö á henni nafn Pólstjörnunnar,
út skorið. Haföi hann þá fyrir nokkru
tekið sér ferö á hendur vestur í
Miöfjörö, komiö að Söndum og fengið
fjölina þar. Var hún aö heita mátti alveg
óskemmd, og bar þar með gott vitni
menningu þeirri og umhyggju, sem
hana höföu varöveitt öll þessi ár. Og nú
vill Þorsteinn, aö ég eignist fjölina —
faöir minn haföi skoriö nafniö á hana og
gefið Pólstjörnunni hana voriö 1884.
Fjölin sé því jafngömul mér og fari þetta
ekki milli mála, því aö ártaliö sé á henni,
eins og ég sjái. Þótti mér aö sjálfsögöu
vænt um aö eignast þennan minjagrip,
sem ég hef nú afhent byggöasafninu á
Akureyri til eignar og umráöa ...
Flestir hugöu, aö nafnfjöl Pólstjörn-
unnar væri hiö eina, sem geymzt heföi
úr skipinu. Svo reyndist þó ekki.
minjasafni Strandamanna og Húnvetn-
inga við Hrútafjörö eru til sýnis leifar úr
byröingi skipsins: Tveir plankar eöa
borö, annar er 6.6 m. aö lengd, hinn 5.8
m; breiddin er 16—17 cm og 17—18
cm cm; þykktin: 3—4.5 cm. Ennfremur
má sjá þar bút úr bandi, 1.8 m á lengd.
Leifar þessar eru komnar frá Syösta-
hvammi í Kirkjuhvammshreppi, en þar
voru þær hluti giröingar umhverfis
kálgarð. Nú getur aö líta þessar minjar
uppi á vegg í sal þeim, sem geymir
hákarlaskipið Ófeig — og fer vel á því.
Þilskipaeign Svarfdæla var lokið.