Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1978, Side 13

Lesið í barnaskóla. Hér er undirstaðan lögð. en ekki betur en það. að fæstir íslendingar verða læsir að mati greinarhöfundarins.
en hafna skal þá jafnframt flámæli,
kv-framburöi og linmæli. Samkvæmt
þessu skal t.d. bera fram
1) lifa, muna vera, för, en ekki lefa, möna,
vira, fur.
2) Hvalur, hvítur, hvolpur, en ekki kvalur,
kvítur, kvolpur. v
3) tapa, láta, sækja, aka, en ekki taba,
láda, sægja, a-ga.
III. Jafnhliða þessari samræmingu skal
stuöla að varðveislu ýmissa fornra og
fagurra mállýskna, sem enn ber nokkuð
á í landinu og komið gæti til greina, aö
síöar yröu feldar inní hinn samræmda
framburö (Þ.e. sérstaklega rn,- rl-
framburöinn skaftfellska og raddaða
framburðinn „norðlenska".
Og hvernig var svo tillögum drs. Björns
Guðfinnssonar tekiö? Mjög vel. Prófess-
orar norrænu deildar háskólans sömdu
meira aö segja þegar reglugerð um
kennslu í framburði þeim, sem dr. Björn
lagði til. Nægir í þessu efni að vitna í bréf,
sem dr. Sigurður Nordal prófessor sendi
menntamálaráðuneytinu um þessar
merkilegu rannsóknir og tillögur drs.
Björns. Bréfið endar á þessum orðum:
„Tillögur mínar í þessu máli eru í fáum
orðum þær, að menntamálaráðuneytiö
staðfesti tillögur dr. Björns Guðfinnssonar
um samræmingu framburðarins í aðalatr-
iðum og gefi út fyrirmæli eða reglugerð
um það, að í Leikskóla Þjóöleikhússins og
kennaraskólanum fyrst og fremst verði
keppt aö pví markvisst að kenna
framburð málsins í samræmi við þær.
Annars staðar verði samræmingu fram-
burðarins hagað eftir því, sem hægt er og
með samráði sérfræðinga í þessum
efnum. (Auk dr. Björns eru fremstir
sérfræðingar þeir prófessor dr. Stefán
Einarsson og dr. Alexander Jóhannesson,
háskólarektor).“
Ég vil taka það fram, að þessir
sérfræöingar voru á sama máli og dr.
Björn. þetta bréf er dagsett 14. ágúst
1950. Og dr. Björn var reiðubúinn aö
hefjast handa, en þá dró hinn hættulegi
sjúkdómur hans hann til dauða. Síöan eru
liðin 18 ár og enginn hefur gert neitt í
þessu stórmáli íslenskrar tungu. Allir
menntamálaráðherrar og skólamenn hafa
steinsofiö á þessu máli. Er ekki mál að
vakna?
Auðvelt að kenna
harðmæli og hv-framburö
Ég hef kennt framburð, framsögn og
mælt mál í 30 ár. Ég kynnti mér þegar
rannsóknir og tillögur drs. Björns Guð-
finnssonar og hef alla tíð síðan kennt
réttmæli sérhljóða, hv-framburð og
harðmæli. Ég hafði þegar stofnað minn
eigin leiklistarskóla áður en slíkur skóli
var stofnaður viö Þjó'ðleikhúsið og kenndi
þar síðan í mörg ár. Sérfag mitt var
einmitt framsögn, svo leiklistarnemendur
fengu þau árin einmitt kennslu í því, sem
dr. Sigurður Nordal lagði áherslu á í bréfi
sínu til menntamálaráðuneytisins, þótt
aldrei kæmi staðfest reglugerð um þetta
frá ráðuneytinu. Ég hef einnig kennt fjölda
annarra á námskeiðum og í einkatímum,
þ.á m. háskólakandidötum og doktorsefn-
um, því jafnvel háskólinn hefur ekki
fremur aö aðrir skólar neina kennslu í
mæltu máli, svo ég viti. Þó útskrifast þar
menn á hverju ári, sem ekki eiga lítiö undir
málfari sínu, svo sem prestar, kennarar og
lögfræðingar. Guðfræðideildin ein hefur
sýnt þá rögg af sér að krefjast þess að
kancjjdatsefni sýni vottorð um kennslu frá
viöurkenndum framsagnarkennara til
þess að geta fengið að Ijúka prófi.
Af langri reynslu veit ég að það er
auðvelt að kenna t.d. harðmæli og
hv-framburö. En ég er fæddur í Reykjavík
þar sem hvorugt tíðkast og varð því að
byrja á sjálfum mér. Við af linmælissvæð-
unum á landinu þurfum aö temja okkur
harðmæli og hætta að rugla saman t og
d, p og b og k og hörðu g. En hins vegar
þurfa norðlendingar að gera greinarmun
á hv og kv.
Það sem mér kann að hafa tekist að
kenna í þessum efnum í leiklistarskólum
hefur vafalaust fljótlega gleymst, þegar
nemendur héldu áfram námi í öðrum
skólum eða tóku að leika í leikhúsum þar
sem enginn skeytir um fagran framburð
íslenskrar tungu. Það liggur í augum uppi,
að í þessu stórmáli fá einstakir kennarár
ekki rönd við reist tilhneigingunni til þess
aö lina og fletja framburðinn. Það er
skylda þeirra sem stjórna menningarmál-
um þjóðarinnar aö taka þessi mál
almennilegum tökum úr því þeir hafa
fengið fyrirskipun alþingis um að gera
það. Þetta þolir ekki frekari bið. Það hefur
dregist alltof lengi. Allir þeir sem hafa
einhvern áhuga á fegurð íslenskrar tungu
og vilja ekki láta hana subbast niður í það
sem aumlegast er, verða að gera sér Ijóst,
að ef ekki er gripið í tauma er til dæmis
aðeins tímaspursmál hvenær harður
framburður er horfinn með þjóðinni og
sama er að segja um hv-framburöinn.
Rannsóknir drs. Björns Guðfinnssonar
hafa sýnt, svo ekki veröur um villst, að
hvorttveggja framburðinn er á hröðu
undanhaldi. Ég trúi því ekki fyrr en ég tek
á því, að menn láti sig það engu skipta
hvað veröur um mælt mál, en komist í
hinar ótrúlegustu geðshræringar, þegar
um ritmálið er að ræða.
Hversvegna hljómar
lestur öðruvísi
en mælt mál?
Þá er enn ónefndur sá þáttur mælts
máls, sem kemur fram í því, þegar maður
les upphátt. Sé miðað við þann þátt
lestrar kemur fram sú ömurlega stað-
reynd, aö fæstir íslendingar eru læsirl
Ög það stafar auðvitað af því, að
lestrarkennsla í skólum er öll vitlaus. Við
skulum íhuga þetta svolítið nánar.
Hvað á sér stað, þegar tveir menn tala
saman? Flutningur hugsunar. Og hvað er
lestur? Flutningur hugsunar. Ég vil taka
það fram að hér og eftirleiðis í þessari
grein á ég við lestur upphátt, þegar ég
tala um lestur, þ.e. lestur sem öðrum er
ætlað að heyra.
Að sjálfsögðu er lesari að flytja sínar
eigin hugsanir, þegar hann les þaö, sem
hann sjálfur hefur samiö. Sama máli
gegnir, þegar hann les þaö, sem einhver
annar hefur samið. Hann er þá að flytja
hugsanir höfundarins. Hann er enn að
flytja hugsanir. Lestur er því flutningur
hugsunar.
Ef mælt mál er flutningur hugsunar og
lestur einnig, hvers vegna hljómar lestur
þá hjá langflestum íslendingum allt öðru
vísi en mælt mál? Er þetta ekki sama
tungumáliö?
Venjulegur íslendingur les upphátt þylur
orð í stað þess að flytja hugsanir. Hann
les orð, sem hefur verið raðað saman í
setningar og áherslur eru annað hvort
rangar eöa meira og minna brenglaðar.
Eðlileg hrynjandi tungunnar hverfur með
öllu og orðin koma eins og út úr vél en
ekki hugsandi veru. ímyndaðu þér að þú
heyrir einhvern mælskan vin þinn halda
ræðu uppúr sér. Mann sem veit, eða
a.m.k. þykist vita, hvað hann er að tala
um og allar áherslur hans og öll hrynjandi
er fyllilega eðlileg. Láttu sama mann skrifa
niður þessa ræðu og flytja hana af blaðinu
og þú þekkir hana ekki lengur. Biddu
einhvern að lesa eitthvað fyrir þig upphátt,
vin þinn eða einhvern á heimili þínu.
Hvernig lýst þér á? Er þetta fólk ekki
læst? Jú, vissulega. En hvernig stendur þá
á því aö það les allt öðruvísi en það talar?
Okkur virðist hafa verið kennt að lestur
felist í því að bera fram orð í stað þess
að flytja hugsanir jafneðlilega og viö
tölum.
Ekki á aö heyrast
hvort maður les
eða talar
Þetta er auðvitað hverjum einasta
manni Ijóst sem gefur því minnstu gætur.
Enda fór svo að einhver snjall maður fann
upp nýtt orð til þess að skýra þennan
heimskulega mismun á lestri og mæltu
máli. Hann kallaði þetta „lestrartón". Og
þar með var málið útrætt. Enginn minntist
orði á það framar, fremur en hér væri um
að ræða eitthvert óviðráðanlegt náttúru-
afl, sem allir yrðu að sætta sig við. En
auðvitað er engin ástæða til þess.
Nemendur mínir á þrjátíu ára ferli hafa
verið á öllum aldri. Allt frá sextán ára til
sjötugs. Ég hef orðið að byrja á því í öllum
tilfellum að kenna þeim að lesa aö nýju,
því ég geri þær kröfur, að enginn munur
sé á mæltu máli og lesnu. Ef þú heyrir
mann lesa í lokuðu herbergi áttu í rauninni
ekki að geta vitað hvort hann er að tala
eða lesa. Hvorttveggjá er flutningur
hugsunar. Þegar ég hóf að kenna varð ég
auðvitaö þegar í stað var við þennan
gífurlega mun á lestri fólks og mæltu máli
þess. Hvað olli því, að maður, sem í
samtali beitir fyllilega skynsamlegum og
eðlilegum áherslum og hrynjandi, veröur
eins og hugsunarlaus bjálfi á aö hlýða,
þegar hann les upphátt? Þetta varð því að
rannsaka betur.
Alltaf haröur framburður
á Þ í lestrí
Við þessa athugun kom ýmislegt í Ijós.
Hér er aðeins rúm til aö minnast á tvennt,
sem t.d. átti drjúgan þátt í vitlausum
áherslum. Ég tók eftir því meðal annars,
að nemendur höfðu t.d. aðeins einn
framburð á p, þegar þeir lásu, þ.e. haröan
framburð. En þegar þau töluðu við mig
höfðu þau ýmist harðan eða mjúkan
framburö á þessum staf, eins og við
gerum ósjálfrátt í daglegu tali. Hér virtist
lestrarkennurum hafa yfirsést að benda
nemendum á þaö, að framburður á p er
tvenns konar á íslensku, þ.e. ýmis harður
eða mjúkur (ð). En þetta er einmitt eitt af
einkennum vitleysunnar, sem fram kemur
í lestri fólks. Þegar það les hefur það alltaf
harðan framburð á p, sem leiðir til þess
að hvert einasta orð, sem byrjar á þessum
starf fær áherslu. Má nærri geta til hvílíks
fjölda af vitlausum áherslum slíkt leiðir.
Viö þurfum vitanlega oft að hafa orð, sem
byrjar á p áherslulaust eftir atvikum og
hvernig gerum við þaö í daglegu tali? Með
því að mýkja framburðinn á þ-inu og
breyta því í ö. Dæmi: „Ég sagði þér að
koma" lesist því „Ég sagði öér að koma",
hvers vegna? Sökum þess aö orðið þér
á hér að vera áherslulaust og þetta er eina
leiðin til þess. Flestir myndu lesa hér „Ég
sagði þér að koma" með hörðu þ-i, sem
leiðir til vitlausrar áherslu, því okkur hefur
ekki verið kennt að gera greinarmun á
þessu. Útúr þessu kemur því þessi
einfalda regla: í orðum sem hefjast á p,
er p-ið hart í framburði, ef orðið á að
hafa áherslu, en mjúkt (ð), ef orðið á að
vera áherslulaust. Þótt þessi regla sé ekki
til í venjulegum kennslubókum um lestur,
þá er hún undantekningalaus. Prófun á
hvers konar setningum sem innihalda orð,
sem byrja á þ mun sanna það. Þetta
bregst aldrei hjá neinum manni í daglegu
tali, þótt hann af eðlilegum ástæðum hafi
ekki hugmynd um það.
Nákvæmlega sömu mistök koma fram
hjá nemendum og öðrum við lestur orða,
sem byrja á h, svo sem persónufornafna
o.fl. Dæmi: „Ég sagði henni að flýta sér
á eftir honum." Ef h-in eru borin fram í
lestri þessarar setningar fá bæði persónu-
fornöfnin áherslu, en þau eiga einmitt að
vera áherslulaus. Hvernig stendur á því?
Það er aðeins ein leið til þess að hafa orð
áherslulaust, sem byrjar á h-i, og það er
að sleppa háinu í framburðinum. Ef þessi
setning á því aö hljóma eins og venjuleg
íslenska á að lesa hana með þessum
hætti: „Ég sagð' enni að flýta sér á eftir
onum." Þannig tölum við og það á ekki
að breyta neinu, hvort það er lesiö eða
sagt. Ef setningin er hins vegar lesin, eins
og kennt er hér í skólum með því að bera
Framhald á bls. 15