Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.1978, Page 7

Fjölskyldan á heiðarbýlinu
Þaö leyndi sér ekki, aö hann Jón í
Fagrahvammi var oröinn eitthvaö
skrýtinn og öðruvísi en hann átti aö sér
aö vera. Þessi glaöi og ávarpsgóöi
maöur var oröinn þögull og fór
einförum. Hann gegndi vart, þó aö yrt
væri á hann. Hann talaði við sjálfan sig
eitthvert óskiljanlegt þrugl. Eiginlega fór
ekki aö bera neitt á þessu, fyrr en hann
flutti um vorið. Hann haföi oröiö aö
flytja af jöröinni, sem hann haföi búið á
s.l. fimmtán ár. Hann var leiguliði. Ríkari
er eign en umboö. Hann hafði alltaf
veriö fátækur, hann Jón, en þó bjargazt
sæmilega og haft svona til hnífs og
skeiöar, sem kallaö er.
Eiginlega var flestum ráögáta, hvern-
ig hann og þau hjónin fóru aö því aö
framfleyta sér og börnunum fimm, jafn
lítiö bú og þau höfðu. En hann Jón stóö
ekki einn í þessari baráttu. Kristín,
konan hans, var annáluö dugnaöar-
manneskja. Hún var bæöi hagsýn og
stjórnsöm. Flestir töldu reyndar, að hún
réöi flestu, bæöi innanbæjar og utan.
Bústofninn var ekki stór: um 30 kindur,
tvær kýr og tveir hestar. Þó haföi aldrei
veriö matarþurrð hjá þeim og börnin
voru alltaf snyrtilega klædd. En hjá
þeim hjónum ríkti nýtni svo mikil, aö
slíkt þekkist ekki lengur. Þaö þýöir ekki
aö segja nútíöarfólki frá því.
í Fagrahvammi höföu þau hjónin
kunnað vel viö sig, þótt efnahagurinn
væri þröngur enda-höföu þau bjargazt
framar öllum vonum. En út uröu þau aö
fara. Jarönæöi lá ekki á Igwsu, sízt fyrir
bláfátækt barnafólk.
Loks gátu þau fengið rýrt afdalakot.
Þessi umskipti voru meira en Jón þoldi.
Kjarkurinn bilaöi. Hann gafst upp.
Löngum ráfaöi hann í kringum bæinn
og tautaöi: „Nú er bezta að skera
beljuna. Ég kasta mér í ána. Hvar er
byssan? Ég ætla aö skjóta hundinn“.
Þetta raus varö Kristín að hlusta á
daginn út og inn. En hún var kjark-
manneskja. Hún ásetti sér aö reyna,
hvaö hún gæti haft ofan af fyrir
fjölskyldunni. Hún reyndi aö heyja fyrir
jiessum fáu skepnum. Enginn var henni
til aðstoðar, nema sonur hennar,
þrettán ára gamall. Hann var aö vísu
mesti myndardrengur, en þó enn aðeins
óþroskaö barn. Ekki skyldi þó gefast
upp, fyrr en í fulla hnefana. t— Og
einhverh veginn tókst þeim aö heyja
fyrir skepnunum. En langur mun oft
vinnudagurinn hafa verið hjá Kristínu.
Síöan tók veturinn viö. Myrkur úti og
inni, mátti segja.
Jón sat á rúminu sínu og tautaöi
eitthvaö óskiljanlegt rugl. Vonleysiö
haföi náö heljartökum á honum. Þaö
var nokkuö langt í kaupstaöinn.
Skömmu fyrir jól kom Kristín aö máli viö
drenginn og spuröi hann, hvort hann
treysti sér til aö fara í kaupstaöinn og
sækja eitthvað smávegis til jóianna. —
„Þú veizt nú, hvernig hann pabbi þinn
er. Ég þorki ekki aö fara sjálf og skilja
ykkur eftir hjá honum“.
„Ég get þetta vel, mamma mín“,
sagöi drengurinn. Árdegis næsta dag
lagöi hann af staö. Meö sér haföi hann
lítinn sleöa, til aö hafa á þessa ögn, sem
hann fengi í kaupstaönum. Hjarn var
yfir öllu. Gott gagnfæri og veöur.
Móöirin fylgdi drengnum út fyrir túniö
og lagði honum heilræði. Baö hann fara
varlega og leggja ekki á hálsinn, ef
veöur breyttist til hins verra. Móri gamli,
heimilishundurinn, fylgdi honum. Móöir-
in var kvíöafull. Hún óttaöist um
drenginn sinn. Hluti leiöarinnar gat
verið hættulegur, einkum í dimmviöri. Á
rann þar skammt frá í hrikalegu gljúfri.
Hætta gat verið á, aö menn villtust og
lentu í gljúfrinu. Þaöan átti enginn
afturkvæmt. Fyrir nokkrum árum haföi
orðið þarna slys. Umkomulaus föru-
maöur viiltist í hríöarbyl og hrapaöi
fram af gljúfurbarminum. Hann fannst
um voriö, er ísa leysti. Þaö var einhver
skelfilegur óhugnaöur í kringum þennan
staö. Menn trúöu því, aö andi hins
framliðna manns væri þar á sveimi.
Menn höföu stundum þótzt veröa varir
við hann, einkum í dimmviðri. Átti hann
þá aö vera aö villa um fyrir vegfarend-
um og reyna aö leiöa þá fram aö
gljúfrinu. Já, sá, sem lenti þar, átti ekki
afturkvæmt.
Kvíöi móöurinnar reyndist, því miöur,
ekki ástæöulaus. Veöriö breyttist, er á
daginn leiö. Og um miðaftansleytiö var
kominn norðaustan bylur meö feikna
fannburði og sá ekki út úr augunum.
Þaö var skuggsýnt í litlu baöstofunni á
heiöarbýlinu, þótt búiö væri aö kveikja
á tíu línu olíulampanum. Kristín var
gripin eiröarleysi. Hvað skyldi nú veröa
um drenginn hennar, ef hann heföi nú
lagt á hálsinn í þessu veðri, óharönaöur
unglingur. Vegna barnanna reyndi þó
Kristín aö láta sem minnst á kvíöa
sínum bera. En hún stundi og hugsaði:
„Ó, guö minn, bættu ekki nýrri raun
ofan á allt annaö".
Jón rorraði á fremsta rúminu og
tautaöi einhverja óskiljanlega langleysu.
Það var eins og lífiö í kringum hann
skipti hann engu máli.
Veöurofsinn var nú oröinn ægilegur.
Þaö hvein og þaut í öllu. Veörið lamdi
þekjuna meö heljarafli. Þrátt fyrir
karlmertnsku sína og skapfestu, átti
Kristín erfitt með að vera róleg. Hún
gekk við og við út aö glugganum og
þíddi gufu í freðinn skjáinn. Henni varö
einnig tíðlitið til mannsins sfns, þar sem
hann reri í sinnuleysi sínu á rúminu.
Hvílík hörmung! Aldrei fyrr haföi henni
fundizt örlög sín jafn þung. Henni
fannst, aö hún heföi aldrei veriö nær því
aö bogna en einmitt nú. Ekki einu sinni
þessar ömurlegu ástæöur gatu hrifiö
mann hennar upp úr dauöadáinu.
En allt í einu reis Jón upp eldsnöggt
og svipurinn varö ægilegur, tryllingsleg-
ur, og hann hrópaði: „Ætlaröu fram af
hengifluginu, drengur? Snúöu viö“.
Kristín og börnin uröu stjörf af hræðslu.
Hvaö haföi Jón séö? Eöa var hann aö
veröa alveg vitskertur? Kristín bað í
hljóöi: „Ó, guö, geföu mér styrk til aö
standast þessa raun“.
Enn leið góö stund. Þá var krafsað í
gluggann. Þaö var Móri gamli. Hann var
aö láta vita, aö hann væri kominn.
Kristín þaut til dyra. Hún ætlaöi varla aö
geta opnaö huröina, svo var skaflinn
þykkur fyrir utan. Drengurinn var aö
brjótast upp bæjarhólinn. „Guð veri
lofaður, sagöi Kristín. Drengurinn var
oröinn svo þreyttur, aö hann gat varla
hreyft sig, og mátti vart mæla. Mikil var
gleöin í kotinu, aö drengurinn skyldi
komast heill úr þessari þrekraun. Hann
hresstist furöu fljótt.
Drengurinn sagöi, aö bylurinn heföi
skolliö á, er hann var kominn rúmlega
yfir miðjan hálsinn. Hann reyndi að
setja á sig áttina, en þaö var erfitt, því
aö misvindasamt var. Allt í einu heyrði
hann kallaö, eöa svo heyröist honum að
minnsta kosti. „Stanzaöu drengur, þú
ert aö fara fram af gljúfurbarminum".
Drengnum fannst hann þekjja röddina.
Þaö var rödd fööur hans. Drengurinn
taldi, aö alveg tvimælalaust hefði þessi
rödd bjargaö lífi sínu. Hann snarstanz-
aöi og reyndi að gera sér grein fyrir,
hvar hann var staddur. Þrátt fyrir
hríöarkófiö sá hann, aö hann var
staddur skammt frá gljúfrinu. Einnig
taldi hann, aö hann heföi aldrei bjargazt
úr þessum háska, ef Móri gamli heföi
ekki veriö meö honum. Hann rataöi
heim.
Lífiö í kotinu gekk sinn vanagang.
Reynt var aö hafa eitthvaö til hátíðar-
brigöa um jólin, þótt föng væru smá og
litlu aö miðla. Allt, sem keypt var úr
kaupstaönum, varö aö skera viö neglur
sér. Kaupgetan var þaö lítiö. Allur
jólavarningurinn var á sleðanum, sem
drengurinn dró heim í hríöarbylnum.
Milli jóla og nýárs bar gest aö garöi.
Þaö var oddviti sveitarinnar. Hann kom
þar viö eins og margir aörir, áöur en
lagt var á hálsinn. Oddvitinn var á leiö
til Reykjavíkur. Var hann aö heimsækja
konu sína, sem lá þar í sjúkrahúsi. Jón
tautaöi sitt óskiljanlega rugl á fremsta
rúminu í baöstofunni, eins og venjulega.
Hann virtist hvorki vita í þennan heim
né annan. En þó hefur hann kannski
skynjaö meira en menn almennt héldu.
Kristín og oddvitinn settust á innsta
rúmiö í baöstofunni og tóku tal saman.
„Heyrðu“, sagöi Kristín, „geturðu nú
ekki hjálpaö mér og reynt að tala viö
einhvern sérfræöing þarna fyrir sunnan
sko, viövíkjandi honum Jóni? Svona
dormar hann í sinnuleysi alla daga. Ég
er alveg aö veröa uppgefin. Upp á
síökastiö finnst mér vera aö veröa verri.
Hann er að verða æstari“
Oddvitinn svaraöi litlu. En síðan sagöi
hann: „Ég held, aö þetta þýöi ekki neitt,
þeir gera ekkert þarna fyrir sunnan.
Þeir ráðleggja aöeins aö drekka soöiö
vatn“. — Ekki varð þess vart, aö Jón
veitti samtali oddvitans og konu sinnar
neina athygli. Kristín hætti talinu
snögglega. Hún var skapstór kona. Já,
þaö var þá svona aö biöja þessa
náunga. Þessa, sem ráöa og áttu aö
vera forsjá hinna umkomulausu: lítil-
magnans t þjóöfélaginu. Ekki skal lengi
lítils biöja“. — Slíkur var þá skilningur-
inn á kjörum aö aðstæðum fátækling-
anna og þeirra, sem verst voru settir.
Það var víst bezt aö vera ekki upp á
neinn kominn.
Veturinn leið, og einhvern veginn
þraukaöi fjölskyldan á heiöarbýlinu af
langan og haröan vetur, Kristín hugsaöi
sem svo: Barnanna vegna má ég ekki
Framhald á bls. 15
Saga byggð
á sannsögu-
legum at-
burðum
eftir Ágúst
Vigfússon