Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1979, Síða 4

Sr. Björn
Halldórsson í Lauf-
ási (Teikn. eftir sr.
Boila Gústafsson).
Eftir
sr. Bolla
Gústafs-
son f
Laufési
Pennavinir
„Ekki er bréfinu trúandi fyrir neinu,"
ritar Páll Ólafsson skáld og umboösmað-
ur á Hallfreðarstööum á einum stað og
bætir við: „síst blessuðu háðinu, sem
getur þó verið svo saklaust." Fáa penna-
vini átti Páll einlægari en skáldið í Laufási
við Eyjafjörð, séra Björn Halldórsson.
Hygg ég að ekki sé ofmælt, að bréf Páls
hafi vart getað komist í öruggari hendur,
því af bréfum séra Björns má ráða, að
hann hefur gætt þess vandlega aö brenna
hvern þann miða, sem vinur hans sendi
að austan og bað um, aö ekki færi lengra.
Svo gætinn hefur séra Björn verið í
orðum, að ýmsum þeim, sem fjallað hafa
um ævi Páls Ólafssonar eöa skáldskap
hans, hefur ekki verið kunnugt um, hversu
mikil áhrif séra Björn hafði á skáldið og
hvern stuðning hann veitti því. Kemur á
daginn, að Páll hefur ósjaldan sent séra
Birni Ijóð og lausavísur í bréfum til
umsagnar. Séra Björn lét þá í Ijósi
uppörvandi hrifningarorð yfir því, sem
honum þótti vel gert, en skirrðist aldrei
við að gagnrýna hitt af fullri einurð, sem
honum þótti miður fara, enda fóru saman
hjá honum haldgóð þekking og næm
smekkvísi. Menntun séra Björns var
ósvikin og akademiskur andi svífur yfir
rituðu máli, sem hann sendi frá sér, hvort
heldur voru blaðagreinar eða sendibréf.
Hann var lærisveinn Sveinbjarnar Egils-
sonar úr Bessastaöaskóla (1840—’44) og
hélt áfram alla ævi að byggja á þeim
grunni, sem þar var lagður. En Sveinbjörn
lagði þegar á þeim tíma stund á málvís-
indi og alla ævi vann hann að þeirri
endurreisn íslenskrar tungu, sem þjóðin
býr að, meðan hún verður töluð og rituð.
Fáum árum eftir að séra Björn yfirgaf
Bessastaði hóf hann þýðingu á kvæði
Tegnér’s um Axel. Fágun og vandvirkni,
er einkenna það þýðingarbrot, bera því
vitni, aö þýöandinn hefur góöan skóla að
baki auk meöfæddra hæfileika. Eftir aö
hann var sestur að í Laufási fylgdist hann
sem kostur var á meö hræringum í heimi
bókmennta innan lands sem utan. Kemur
m.a. í Ijós í bréfum, að hann hafði lært að
meta erlend stórskáld mörgum árum áður
en þau náöu nafnfrægð í heimalandi sínu
(sbr. bréf séra Matthíasar Jochumssonar
til Þórhalls biskups Bjarnasonar, 4. nóv.
1911).
Séra Björn finnur til þess, að Páll
Ólafsson geldur þess nokkuö, að hafa
farið á mis viö þá menntun, sem hæföi
©
gáfum hans. Hann hvetur því Pál til þess,
aö senda sér orö og setningar úr fornum
skáldskap (Eddukvæðum), þyrfti hann á
skýringum aö halda. En af bréfum séra
Björns og við samanburð hefi ég komist
að raun um, að Páll Ólafsson hefur farið
að ráðum vinar síns og breytt orðalagi í
Ijóðum, sem birtust í blöðum eða síðar í
Ljóðasafni Páls, sem Jón Ólafsson gaf út
um síðustu aldamót. Að hinu hef ég og
komist viö könnun bréfanna, að Páll
Ólafsson hefur ekki ávallt verið svo
gætinn sem vinur hans og þá ekki brennt
miðum, sem séra Björn bað hann lengstra
orða að eyða, þar sem efni þeirra kæmi
þeim félögum einum við. Enn eru varð-
veitt a.m.k. 70 til 80 bréf frá séra Birni til
Páls, sem rituð eru á árabilinu 1852 til
1882, þ.e.a.s. á prestskaparárum séra
Björns í Laufási. Síðasta bréfið var ritað á
Akureyri (hjá Friðbirni Steinssyni bóksala)
þann 8. nóvember 1882, rúmum mánuöi
fyrir andlát séra Björns, en hann varð
bráðkvaddur heima í Laufási þann 19.
desember. — Þessi bréf eru gagnmerk
heimild um listamann, sem var flestum
mönnum næmari á hræringar tímans og
gleggri í mati á mönnum og málefnum.
Hann kaus að starfa í kyrrþey, þótt
vegtyllur væru oft í boði, en hafði eigi að
síður áhrif á fullhuga þá, sem stóðu í
eldlínunni í frelsisbaráttu íslendinga á
ofanverðri 19. öld. Hann var m.a. kennari
Tryggva Gunnarssonar og systkina hans.
Síðar urðu þeir útgeröarfélagar, áttu
saman hákarlaskip, en séra Björn var
talinn einn mestur forgöngumaður þess
fyrirtækis. Stjórnmálaáhuga séra Björns
gætir mismikið í bréfum hans til Páls,
enda ekki óeðlilegt að skáldskapur sæti
þar í fyrirrúmi. Er ekki ósennilegt, að hann
hafi fengið útrás fyrir pólitískan áhuga í
bréfum til annarra vina sinna (t.d. Tryggva
Gunnarssonar), sem höfðu meiri áhuga en
Páll, er þótti atkvæðalítill stjórnmálamað-
ur, þegar hann sat á Alþingi.
Séra Arnljótur
fer í framboð
Páll Ólafsson var þingmaöur Norðmýl-
inga 1867, varaþingmaður 1873, en ári
síðar kosinn alþingismaður Norömýlinga
og sat á þinginu 1875, sem var fyrsta
löggjafarþing eftir að Kristján IX. konung-
ur færði íslendingum stjórnarskrána.
Sagði Páll af sér þingmennsku eftir það
þing. Til marks um aðgerðarleysi hans á
þingi var gerð af honum skopmynd þar
sem hann hafði stein í munni. Við
þingmennsku af Páli tók hagfraeöingurinn
og presturinn, séra Arnljótur Ólafsson á
Bægisá. Hafði hann áratug fyrr verið
þingmaður Borgfirðinga 1858—’67. Séra
Arnljótur var framfarasinnaður gáfumað-
ur og frábær hæfileikamaöur, en allt frá
því hann var forsprakki uppþotsins (Pere-
atsins) við Lærðaskólann í Reykjavík á
öndverðu ári 1850, gætti jafnan nokkurrar
tortryggni í hans garð og þótti mönnum
sem erfitt væri að sjá fyrir, hverja stefnu
hann tæki sem stjórnmálamaður. Magnús
Jónsson prófessor orðar það þannig í
Sögu íslendinga, að hann hafi veriö
„sérkennilega laginn á það að vera
ósigursins megin". Sú ástæöa lá til þess,
að hann féll í kosningunum í Borgarfirði,
að hann hafði snúist á móti Jóni Sigurðs-
syni í stjórnarskrármálinu 1865 og ’67.
Áöur haföi hann veriö andstæðingur Jóns
í kláðamálinu og hlaut af því vinsældir. En
nú hafði hann verið utan þings í 10 ár,
þegar hér var komið sögu.
Nokkru eftir að framboð Arnljóts var
ákveðið, komst á flot kviðlingur austur á
Héraði og efuöust fæstir um uppruna
hans og þóttust þar kenna mark þeirrar
snilldar, sem engum manni á Austurlandi
var gefin í jafn ríkum mæli á því sviði
skáldskapar á ofanverðri 19. öld. Svo
aftur sé vitnað til Magnúsar Jónssonar í
Sögu íslendinga, ritar hann um skáldskap
Páls: „Vísur hans fljúga um landiö og eru
nálega aldrei eins, ef tveir menn fara með,
en þær gera hann landskunnan áður en
hann eiginlega veit af því, að hann er að
yrkja. Hann minnir í þessum vísum ekki
svo lítið á Stefán Ólafsson í Vallanesi, og
er fulltrúi Austfjaröastílsins, kerskni-
vísnastílsins, um allt, sem fyrir ber.“
Mikill sannleikur felst í þessum ummæl-
um séra Magnúsar og jafnframt leiða þau
hugann aö líkunum á því, að Páli hafi oftar
en einu sinni veriö eignaðar vísur annarra
höfunda, vegna þess að hann „gerir sér
engar skáldagrillur, varpar frá sér vísum,
eins og hann viti varla af því sjálfur og án
þess að hiröa um, hvort þær geymast eða
gleymast” (M.J.)
Þrír sannfærðir
skáldskaparunnendur
Svo sem kunnugt er ritaði Benedikt
Gíslason frá Hofteigi ævisögu Páls Ólafs-
sonar. Kemst hann svo að orði, þegar
hann fjallar um endi stjórnmálaferils hans:
„Var þar með að mestu lokið afskiptum
Páls af stjórnmálum, þótt jafnan sæist
það hvar hann var fyrir að hitta, í
stjórnmálabardaganum, og hann legði lóð
sitt á metaskálar með eða mót vissum
mönnum, en ósjaldan var sá bardagi
harður í Norður-Múlasýslu. Voru það þá
stundum vísur, eins og vísan fræga um
Arnljót prest Ólafsson, sem tók við af Páli
1877, sem Páll lagði til mála:
Mér er um og ó um Ljót,
ætla hann bæði dreng og þrjót.
í honum er gull og grjót,
hann getur unniö tjón og bót.
Er vísan innsýn í vitsmunum um aö-
stöðu þingmanna, er svo oft virðist erfitt
að meta það, hverja hæfileikana þeir
nota, og fljótt geti munað illu til góðs og
góöu til ills. En ekki er auövelt aö telja
vísuna veruleg meömæli með séra Arn-
Ijóti frá Páls hendi.”
Hér kemur í Ijós, að ekki hvarflar að
Benedikt, að þessi vísa geti veriö eftir
annan höfund og hann er alls ekki einn
um þá skoðun. Hins ber þó að geta, áður
en lengra er haldiö, að vísuna er ekki að
finna í Ljóðmælum Páls, sem út voru
gefin, eins og fyrr greinir, af Jóni Ólafssyni
á árunum 1899 og 1900. Þar skrifar Jón
um bróður sinn í síðara bindinu, en víkur
þar hvergi að þessari vísu. Árið 1944 voru
Ijóðin gefin út að nýju í einu bindi og
öðruvísi raöað af Gunnari skáldi Gunn-
arssyni, sem ritaði allýtarlegan formála
um Pál og skáldskap hans. Þar segir
Gunnar um skammarvísur Páls: „Páli þarf
ekkert að vera illa við mann til þess að
yrkja um hann níð. Þetta er leikur eins og
annað. Strákurinn er uppi í honum:
„Hafðu þetta!” Hann er viðbúinn að fá
svar í sömu mynt — og svara aftur. í
bókina mun vanta sumar af beztu
kersknisvísum Páls. Ég hef ekki tekið inn í
lesmáliö önnur af Ijóöum hans en þau, er
prentuð voru áður í Ljóðmælum I og II,
þar á meðal þessa um séra Arnljót:
Mér er um og ó um Ljót,
ætla’ hann vera dreng — og þrjót.
í honum er gull — og grjót,
getur unniö tjón og bót.”
Það sannast skemmtilega á frásögnum
þeirra Benedikts frá Hofteigi og Gunnars
Gunnarssonar, sem séra Magnús hélt
fram um meðferð manna á vísum Páls, er
flugu um landið og voru nálega aldrei
eins, ef tveir menn fóru með. í annarri
braglínu hefur Gunnar sögnina „vera” í
stað fornafnsins „bæði“ hjá Benedikt og
sleppir auk þess „hann” í seinustu línu.
Jónas Jónsson frá Hriflu hefur sennilega
lesiö formála Gunnars, þegar hann ritar