Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1979, Page 5

Páll Ólafsson skáld
(teikn. eftir Sigurð
Guðmundsson mál-
ara).
sr. Arnljótur Óláfs-
son (teikn. eftir Sig-
arð Guðmundsson
málara).
þátt um Pál í Sögu íslendinga (VIII., 1.)
Jónas lofar Pál með'sterkum orðum og
skrifar þá m.a.: „Þingvísan um Arnljót
Ólafsson er ef til vill fullkomnasta
skáldverk sinnar tegundar.“ Síðan kem-
ur vísan í sömu gerð og í formála Gunnars
skálds. Jónas kleip sjaldan utan af
lofsyrðum, ef honum féll við menn eða
verk þeirra. Þegar svo langt er gengið, að
vísa þessi er birt í Sögu íslendinga með
jafn sterkum orðum og Jónas Jónsson lét
þar falla, þá þykir sennilega fjarstæöa aö
ætla, aö eitthvað geti fariö á milli mála um
uppruna hennar. Þar við bætist, aö langur
tími er liðinn frá því, vísan birtist fyrst á
prenti. Þrjátíu og fimm ár eru síöan
Gunnar Gunnarsson gaf út Ijóðin með
fyrrgreindum formála. Kann og vel að
vera, að hún hafi áður birtst í greinum í
blöðum eða tímaritum, þótt mér sé ekki
kunnugt um það. Á þessu tímabili hefur
enginn gert athugasemd viö höfundarrétt
Páls Ólafssonar á vísu þessari.
Fjörlegt sendibréf
Nú vill svo til, að á liönum þorra var ég
að fletta bréfum séra Björns í Laufási til
Páls Ólafssonar og var komin fram yfir
sjöunda áratug 19. aldar eða að 4.
nóvember 1876. Þá komst ég að raun um,
að ekki eru öll kurl komin til grafar, hvað
snertir þessa lofuðu vísu. Bréfið er að
ýmsu leyti dæmigert fyrir andlegt fjör séra
Björns og því freistast ég til þess að birta
það í heild, þótt lausn þeirrar gátu, sem
hér hefur veriö varpað fram, komi ekki í
Ijós fyrr en í lok þess. Þegar í upphafi
fellur bréfiö í stuöla:
„Elsku Páll!
Enginn gáll
er á mjer að skrifa,
góö nje ill
engin vill
opnast hugskotsrifa;
það er römm
þraut og skömm,
þann við kost aö lifa.
Eitthvað verð jeg við þig þó að klifa.
En taktu nú samt ekki undir, þó
maklegt væri, sem Mörður við konuna, er
sagöi honum bardagann við Rangá:
„Klifar þú nokkuð jafnan mannfýla þín.“
Aö öðru leyti sér þú nú hér, hvernig mér
lætur að yrkja undir lok míns 53. aldurs-
árs. Þegar ég hleypti úr pennanum „Elsku
Páll“, þá flaug í hugann „það er enginn
gáll á mér aö skrifa núna,“ en varö hér um
bil óvart úr því „enginn gáll er á mér að
skrifa," líklega af því að hugsunarlausa
sálin, sem í mér er, hefur veriö að raula
með sjálfri sér Ingólfsminni Matthíasar.
Jæja, það eru þá komin þrjú vísuorð og
ég hugsa sem svo: Ja, nú verðurðu að
halda áfram og pínuna út — og svo sit ég
yfir þessu nærri hálfa stund og get ekki
gjört það betur, og það er ekki lífsneisti í
því, ekki svo mikið sem gröndælskur
leirburöarneistl. Ég bið fyrir mér! En hafðu
hjartans þökk fyrir bréfið þitt síðast. Þú
verður nú að skrifa mér með hverri
póstferö; það má vera lítiö í senn. En mér
leiðist, ef ég verö bréflaus frá þér vikur
eða mánuði samfleytt héðan af. Nú er
ekki Björn, ef ekki er Páll, og ég fastaði
um hríð fyrir bréf frá þér og er því nú þeim
mun soltnari. — Æ, hvernig skyldi þá
Birni (Skúlasyni, stúdent og umboðs-
manni, föður Ragnhildar, er síðar varð
seinni kona Páls B.G.) líöa? Ég hef ekki
séö póstbréf enn, þó frétt að slóöinn (þ.e.
póstur) hafi komið seint í fyrra kveld, en
var sá glópur að eiga ekki ráðinn mann á
Akureyri, til að færá mér seðla mína
jafnskjótt og þeir kæmu. Mátti þó muna,
að svo gengur jafnan um þessa
nóvemberför, að póstskrattinn kemur eigi
fyr en einhvern síöasta daginn, áður hann
skal aptur hverfa. Ég færi þér ekki
langfréttir úr suðri né vestri. En nærfréttir
úr norðri mínu eru þessar:
Tíö hin æskilegasta til næstliðinnar
helgar; síðan bleytusnjóar nokkrir og illt
orðið á jörð; heilsa sæmileg í Laufási sem
stendur nema óát í einni kú, svo hún er
komin niður úr hálfri nyt og eigi að vita
hvar staðar nemur; tvær kýr fyrir skömmu
dauðar eftir kálfburð á Grýtubakka: Þar
býr Sigurlaug jafnaldra og leiksystir
Þórðar gamla Jónassonar að fornu. Sendi
hún honum með mér kveðju, er ég fór
suður í sumar, og kvaðst eigi mundu
renna þótt hann byði henni til fangs, en
honum varð til lítilmannlega, er ég bar
honum kveðjuna, og lést ófús til að þau
reyndu með sér nú framar. Fiskafli hefur
verið drjúgur á Eyjafirði í haust, enda
gæftir hinar bestu. Ég mun hafa fengiö
nær 8 vættum af hörðum fiski, þótt eigi sé
enn harðnaður, auk þess sem matur er
orðiö og í magann komið. Nýsveinn risinn
upp í Borgargerði, sá er Eiður heitir og
Þormóðsson; skírði ég hann daginn eftir
aö ég götvaði gamla Ásmund að Þverá,
föður Einars í Nesi, prúðan öldung og
spakan að viti, fríðan sýnum, mikinn vexti,
en eigi stórlyndan í fornum skilningi og
eigi heldur aö vísu í hinum nýja, því hann
er stilltur vel. í húskveðju eftir hann orti ég
þetta vers til álykta
Guð vor faðir, öllum oss
ætíð vertu sól og skjöldur!
Hvar sem beljar harmafoss,
hvar sem rísa dauðans öldur
skýl þú oss af ást og mildi
undir þínum friðarskildi.
(Textinn var „Héðan í burt með friði ég
fer feginn og glaður í Guði") — en í
líkræðunni (á eftir texta, orðum Davíðs:
„Drottinn vor herra er oss frelsari frá
dauðanum)
Vor huggan er sú ein,
og eigi þvílík nein,
að Guö vor allra gætir,
að Guð öll mein vor bætir.
Því bresta böndin nauða,
Guð bjargar oss frá dauða.
Og síðustu orð mín, á undan Amen,
voru upptekning niðurlagsstefjanna,
nema svo fyrir pví, af því það átti þar
betur viö, nl: Svo bresta böndin —
dauða. Og hér með eru fréttirnar búnar,
nei, fréttunum lokið — vildi ég segja. Það
er réttara mál. „Ég er búinn að einhverju,"
tel ég latmæli. Nú, versin voru nógu góð,
hvatleg, lífleg, rétt mælt, nærri því snjöll,
bráðendis heyrð með góðum framburði.
Svona mundi ég hafa lýst þeim hefðu þau
verið eftir séra Stefán Thorarensen
(prestur og sálmaskáld á Kálfatjörn B.G.).
— Já, þá skrifuðumst við á í Ijóðum úr
Reykjavík. Ég hafði skrifað honum fyrir
þrem árum verstu ámæli, en allskostar að
maklegleikum (þær bréfaskriftir heföi ég
haft gaman af að sýna þér, hefðu þær
ekki verið glataðar mín megin). Nú er ég
kom í vík (Reykjavík; séra Björn hafði
ferðast til Reykjavíkur sumarið áður,
B.G.), reit ég honum fáein orð þægileg og
minnti hann á, aö hér (í vík) væri ég
kominn, ef hann vildi finna mig eða sækja
mig á klár eða knör, sem hann gjörði ráð
fyrir í góðbréfi við mig 1871. Hann sendi
mér aftur myndir, sína og konu sinnar og
hlýlegar vísur meö. En ég gat sent honum
mynd mína stundinni áöur en ég fór aftur
á Díönu (því þá fékk ég fyrst nokkur
smetti mín frá Fúsa (líklega Sigfús
Eymundsson)) og með þetta erindi:
Þótt aldan skepnu óbilgjörn
á úrgum Ránar hesti
til norðurkynna keyri Björn
og kæfi ‘ann þar á lesti,
víst kysi ‘ann sér að Kálfatjörn,
sem kærum fagnað gesti,
og sefi hans flýgur frár sem örn
í fang á staðarpresti.
Fornlega kveðið, en stirðlega sem
drápa Gunnlaugs Ormstungu. En
kveðandina skal ég ábyrgjast, og montinn
er ég. — Undarlegt bréf og einkennilegt.
Ég þyrfti að fá mér viðaukablað. Nei. ég
má ekki vera að því. — Heldurðu að síra
Sigurði á Stað sé illa við mig? Jæja. ef
svo væri! Heldurðu ekki, að Jón bróðir
þinn verði bráðum dæmdur til óbóta? —
Já, mjer er um og ó um Ljót, jeg ætla
‘ann bæöi dreng og prjót; pað er í
honum gull og grjót, hann getur unnið
tjón og bót. Nei, nú er ég að liðkast; en ég
er nýbúinn að syngja sálm, og dóttir mín
er að lesa kvöldlestur í Mynster, því
lesarinn reri í nótt er var og sefur nú. Sof
vel þú! Vaggi þér englar í væra drauma;
heilsi þér friður að helgum morgni! Nota
bene, það er laugardagskvöld. Konan
biður að heilsa. — Guð gefi þér allar
góðar stundir, en láti þig samt aldrei
verða skuldlausan, svo þú deyir ekki á
undan mér. Ég er svo eigingjarn, að ég vil
ekki lifa þig. Og nú er ég korninn aftur í
slóðina mína fyrstu, sem villtur maður.
„Upphaf og endir ævi manns. Öðru hvert
nálægt veitir," segir í Stúrmshugvekju-
sálmum. Margt gutlar á mér — Guð veri
hjá þér.
Björn Halldórsson".
Niðurlag
Það var regla séra Björns, að láta
pappírinn ráða lengd sendibréfsins, nema
með fáum afbrigðum. Hann braut blaðið
og þéttritaði fjórar litlar síður. Rithönd
hans var svo fíngerð, að honum tókst að
koma ótrúlega miklu efni fyrir á knöppu
bréfsefni. Þannig lenti þetta „fullkomn-
asta skáldverk sinnar tegundar" éins og
af tilviljun inn í sendibréf, rétt þegar fjórðu
síðunni var að Ijúka. Jón bróöir Páls hefur
verið nýlega kominn úr landrannsóknarför
til Alaska og um það bil að takast á
hendur ritstjórn Skuldar, þegar bréfið var
ritaö. Settu þeir bræður upp prentsmiöju
á Eskifirði. Þar var þetta „stærsta blað á
íslandi" fyrst prentað. Jafn(ramt þessu
hefur Jón þá verið að undirbúa aukin
stjórnmálaafskipti sín, en hann varð
þingmaður Sunnmýlinga, 1881 (kosinn
1880). Þegar séra Birni kemur Jón í hug.
minnugur ærslamesta þáttar í lífi hans,
sem þá var um það bil að Ijúka, þá er ekki
óeðlilegt að Arnljótur sé skammt undan.
enda er hann þá að hefja stjórnmálabar-
áttu sína fyrir austan. Séra Björn var vel
kunnugur ferli séra Arnljóts og af skoðun-
um hans má ráða, að honum hefur þótt,
að ekki væri alltaf hægt að treysta því,
hverja stefnu pereatsforkólfurinn kynni að
taka. Um gáfur séra Arnljóts hefur hann
aldrei efast, Sem nærri má geta hefur Páll
Ólafsson kunnað að meta þessa frábæru
vísu vinar síns og ekki getað á sér setið
að koma henni á flot, enda stóð ekki á
byr. Hins ber svo að gæta. að sennilega
hefur honum þótt, að það gæti skaðað
mannorð klerksins í Laufási, ef upp
kæmist, að hann sendi frá sér svo svæsna
kersknisvísu. En áreiðanlega hefur Páll
aldrei ýtt undir þá skoðun, að hann væri
sjálfur höfundur vísunnar. Það hefði þó
horft öðru vísi við, því eins og Gunnar
skáld Gunnarsson komst réttilega að orði
um kveðskap Páls: „Vísur, sem hefðu
verið mannskemmandi, komnar frá öðr-
um, veröa það einhvern veginn ekki úr
hans munni." Ósjaldan minnir séra Björn
Pál á það í öðrum bréfum, að hann þegi
yfir háðvísum og kátlegum kvæðabálkum,
sem hann sendir honum til skemmtunar.
Einhvern tíma hafði séra Björn sent
háðkviðlinga um séra Þorstein Pálsson á
Hálsi austur að Hallfreðarstöðum og
gleymt að taka fram. að þeir mættu ekki
fara lengra. Leiddi það til þess, að
kviðlingarnir bárust aftur að austan með
vinnufólki og séra Þorsteini til eyrna. Urðu
af því nokkrir fáleikar milli þeirra grann-
anna, séra Þorsteins og séra Björns.
Sendi séra Björn Páli vini sínum all
bituryrt bréf fyrir lausmælgi hans. Því er
næsta skiljanlegt að Páll skyldi gæta þess
svo vel, að minnast aldrei á höfund
vísunnar góðu. —
©