Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1979, Síða 6

Valgeröur Þóra
lífsins
°g,
skaldskaparins
Vistheimiliö Grund í Reykjavík er
merkilegur staöur. Þar dvelja aldnir og
lasnir. En þar meö eru ekki taldir upp
allir eiginleikar fólksins þar til húsa.
Flest þetta fólk býr yfir fróöleik, lífs-
þroska og frásagnargleöi af þeim toga
sem þeim einum hlotnast sem öölast
hefur speki lífsáranna. Á Grund er
enginn öörum fremri, fólk er aöeins
misjafnlega hraust.
í stóru, hlýlegu herbergi neöst í
vesturhlutanum býr Jóhanna Böövars-
dóttir ásamt tveim herbergisfélögum
sínum. Jóhanna fæddist 31. janúar
1907 aö Hvammi í Dýrafirði. Foreldrar
hennar voru Guömunda Ólafsdóttir og
Böövar Böðvarsson, bóndi og sjómaö-
ur. Systkini Jóhönnu voru fjögur, Lauf-
ey, Leó Garðar, Andrés Pétur og Laufey
Guðrún Steinunn. Laufey dó tólf ára úr
lífhimnubólgu og var systir hennar skírö
í höfuöiö á henni. Andrés Pétur var
gæddur dulrænum hæfileikum. Var
hann af þeim ástæöum öðruvísi en
meöalmanneskjan og átti erfitt meö aö
lifa lífi venjulegs fólks. Elínborg Lárus-
dóttir skrifaöi um hann bókina „Úr
dagbók miðilsins". Andrés Pétur dó
árið 1931. Hann átti eina dóttir, sem var
skírö eftir móöur hans, Guðmundu, og
er sú listmálari. Fyrir ofan rúm Jóhönnu
er forkunnarfagurt, lítiö málverk. Það er
eftir Leó Garöar, sem var listmálari af
Guös náö. Myndin er af Hvammi. í
kringum bæinn og útihúsin eru hin
tiginmannlegu, vestfirsku fjöll dregin af
mikilli næmni með sérkennilegum
bláma. Klettabeltin í þeim eru öll jafnhá.
Aftast er jökullinn Gláma í baksýn. Sá
jökull var fyrrum fyrir botni Dýrafjarðar
en er nú bráðnaöur. Og fyrir framan
bæinn á myndinni er iögrænt tún. Þegar
þau systkinin voru aö vaxa úr grasi fyrir
vestan voru engir bílar farnir að aka
milli fjarða þar, — fóik fór fótgangandi
yfir heiðarnar á milli þeirra. Leó Garöar
var einnig frábær íþróttamaöur. Eitt
sinn á þessum árum tók hann þátt í
íþróttamóti, sem fram fór á ísafiröi.
Stóö hann sig meö miklum glæsibrag
og vann alla heiöurspeninga mótsins.
Hann fór fótgangandi heim aö Þing-
eyri við Dýrafjörö, en þangaö voru þau
þá flutt. Á Breiödalsheiöi hné hann
niður og andaöist. Draumur Leós haföi
alltaf veriö sá aö komast til Danmerkur
aö læra aö mála en aldrei varö neitt úr
því. Höföu efnaöir menn úr heimabyggð
hans haft orö á því ár eftir ár aö styrkja
hann til náms erlendis. Leó var mjög
vonsvikinn vegna þess. Eitt sinn var
hann fyrir sunnan aö sumarlagi. Þá var
Jóhanna systir hans einnig flutt suöur,
en hún fór frá Þingeyri tveim árum eftir
aö hún fermdist til Reykjavíkur aöa
fjórtán ára. Leó ætlaöi aö hjóla austur
aö Þingvöllum meö vini sínum Brynjólfi
Þóröarsyni. Þegar þeir voru komnir í
Ártúnsbrekku breytti Leó skyndilega
um skoöun og sagði: „Ég ætla meö
Gullfossi vestur í kvöld til hennar
mömmu". Gullfoss var þá í strandsigl-
ingum. Þá var móöir þeirra mjög veik af
krabbameini í brjósti. Leó var yfir henni
síöustu vikuna sem hún liföi. Meöan
hann sat yfir móður sinni dauösjúkri,
málaði hann mynd út um gluggann á
herbergi hennar. Myndin var dökk eins
og dapur hugur Leós hefur veriö eins og
á stóö. Hálfum mánuði eftir aö móöir
hans lést fór hann á íþróttamótiö á
ísafiröi. Mörg erfiljóö voru ort eftir Leó
Garöar og í einu þeirra segir: „þú
studdir aöeins hönd á hjarta og hneigst
og mæltir: þaö var gott“. Þaö voru
andlátsorð hans.
Jóhanna fékk snemma yndi af Ijóðum
og skáldskap. Fyrsta Ijóðiö sem hún
man eftir aö hafa lært, er eftir Guö-
mund Friðjónsson og heitir „Ekkjan við
ána“. Jóhanna kann kynstrin öll af
Ijóöum og svarar oft fyrir sig í bundnu
máli og meö tilvitnunum í innlend og
erlend skáld. Þekking þessarar lítt
skólagengnu konu á bókmenntum er
ótrúleg. Hún segir aö biblían sín sé
skáldskapur Sigurðar Nordals, Ijóö
Einars Benediktssonar og bók ind-
verska þjóðarleiðtogans Gandhi á
dönsku: „Mine forsöger með sandhed-
en“. Hún á mörg úrvalsrit sem hún ann;
meöal þeirra eru Ijóöabækur eftir Grím
Thomsen, Einar Benediktsson og Einar
Kvaran, Áfangar eftir Sigurö Nordal,
Hundraö bestu Ijóö eftir íslenska höf-
unda, Ijóöabók meö þeim kvæöum sem
íslensk skáld hafa ort til mæöra sinna,
svo eitthvaö sé nefnt.
Þessar bækur og fleiri hefur hún viö
hliöina á koddanum sínum og grípur til
þeirra á nóttinni, ef svefninn lætur
standa á sér. Ég var svo lánsöm aö
vinna eina viku á ganginum, þar sem
Jóhanna dvelur. Þaö eru dásamlegar
stundir aö sitja hjá henni og leyfa henni
aö láta gamminn geisa í Ijóöum og
skáldverkum. „Deutsche Gedichte“ eru
í náttborðshillunni hennar og þegar ég
spyr hana hvernig hún lesi þýsku svarar
hún um hæl að vanda: „Þýddi Magnús
Ásgeirsson ekki indvesk, rússnesk,
frönsk og fleiri Ijóömæli á íslensku"? Þá
veröur manni svarafátt eins og oft
þegar rætt er viö Jóhönnu.
Einn daginn rétti hún mér ferðatösku
fulla af bókum og baö mig aö koma í
geymslu fyrir sig. Ég fékk meö hennar
leyfi að blaöa í bókunum. Þarna voru
fyrstu bindi tímaritsins „Rauöir Pennar“
meö þýöingu Jóns Pálssonar frá Hlíö á
grátklökkri sögu hins rússneska skáld-
jöfurs Maxim Gorki: Bitur kvöl, fyrstu
Ijóð Steins Steinars, ein fyrstu skrif
Kiljans, stjórnmálaskrif séra Sigurðar
Einarssonar um sósíalisma og margt
fleira.
Aftast í einu ritanna stendur aö Jón
Pálsson frá Hlíö hafi áöur þýtt og gefið
út margar smásögur eftir Gorki.
Hjá Jóhönnu
Böðvarsdóttur
á Grund
Jóhanna á einnig Ijóö Böövars frá
Hnífsdal: „Ég þekki konur....“, Ljóö frá
ýmsum löndum eftir Magnús
Ásgeirsson, fyrstu Ijóöabók Steins
Steinars og fjöldan allan af bókum á
ýmsum erlendum tungumálum. Hún
sagði þetta væri aðeins lítill hluti þeirra
bóka sem hún ætti.
Jóhanna var flutt suöur þegar móðir
hennar og bróöir dóu fyrir vestan. Eftir
það bjó fjölskyldan aldrei saman.
Móöursystir Jóhönnu hér fyrir sunnan,
tilkynnti Jóhönnu andlát móöur hennar
og hálfum mánuöi síðar bróöurins. Eftir
þetta hrökk Jóhanna alltaf viö, þegar
hún sá þessa frænku sína, því hún hélt
hún myndi færa sér andlátsfregn.
Jóhanna vann ýmisskonar störf frá
barnsaldri. Systir hennar fluttist einnig
suður og lifir enn. Tvö sumur vann
Jóhanna í Valhöll á Þingvöllum.
Jóhannes Kjarval bjó þá í Valhöll til
þess aö geta málað. Eitt kvöldiö kom
hann seint heim meö olíumálverk inn í
Valhöll og dró þá upp málingarpensil og
málaöi kruss og þvers yfir málverkið,
sem hann haföi veriö að mála. „Af
hverju geriröu þetta, maöur"? spurði
Jóhanna hann þá. „Af því að þaö er
ómögulegt", svaraði meistarinn. Kjarval
teiknaöi mynd af Jóhönnu, sem hangir
fyrir ofan rúmiö hennar viö hliöina á
málverki Leós Garöars. Myndin af
Jóhönnu er dregin fáum en skýrum
strikum. Hann spuröi hana hvort hún
vildi ekki hafa blóm t hárinu og eru blóm
í höföi hennar og fyrir framan andlit
hennar eins og fiörildi. Andlitsmyndin er
teiknuö á hliö og er mjög greinilegt
svipmót meö meö þessum fáu strikum
og Jóhönnu. Hláturinn í munnvikinu
sést greinilega.
Ef til vill heföi íslenska þjóðin oröið
auðugari ef þessi kona hefði fengið að
nema bókmenntir og heimspeki viö
einhvern háskólann í heiminum. Öll
hennar menntun eru tvö ár í barnaskól-
anum á Þingeyri viö Dýrafjörð. Eitt er
víst aö hún hefur meöfæddan hug
vísindamannsins. Hún íhugar spurning-
ar eins og af hverju Einar Benedkitsson
lýsi Agli Skallagrímssyni þannig: „Með
heilanum Egill hataði og unni“ og af
hverju hann lýsi Birni Gunnlaugssyni á
þessa leiö: „Aldrei var tengdari hugur
né hjarta/ háspeki lífsins stóö af enninu
bjarta". Og lýsing Einars á Jóni Vídalín
er henni kær: „Hann talaði vonlausum
trú og kjark/ á tungu sem hjartað
skildi,/ þar reisti hann sér andlegt
aöalsmark,/ sem aldrei máist af skildi".
Jóhanna hefur yndi af ástaljóöum.
Vísurnar um Snjáku Einars Benedikts-
sonar eru henni hjartfólgnar. „Mörgu
hef ég freiðu fljóöi fagnaö, sem mitt
hjarta kætti, en aldrei slíkri ég áöur
mætti, ástagyðju af holdi og blóöi. Vilji
ég lýsa vexti og slíku, veröa æöstu
heitin aö lasti. Og ég mæli í augnakasti,
orölaust drottins verki ríku“.
Svo eru það hin undirfögru ástaljóð
eftir Grím Thomsen: „Þeir sem státnir
staupum hringiö/ og stærsta metið
gleði þá/ er þiö kátir og kenndir syngiö/
kossa ég þekki munngát á/ Þiö hafið í
lundi ei setiö svölum,/ svanna hjá um
aftanstund,/ og við kliö í næturgölum,/
náttlangt hjalaö frítt viö sprund./ Mig
þú hefur meinglöö armi,/ mjúkum stutt
þar viö ei tæpt,/ og einatt þér í björtum
barmi,/ böl og raunir mínar svæft./ Á
vara þunna bergi ég brunni,/ burt hef
ég margar sorgir kysst,/ ég lífsins dögg
þér drakk af munni,/ en drakk þó aldrei
mína lyst./ Þegar kraftar líkams linna,/
lífs er úti brýnan stinn,/ vörum dreypa í
vara þinna,/ vil ég bikar enn eitt sinn“.
Jóhanna kann einnig vísu eftir
Þorstein Erlingsson til Jóhannesar
Nordals þáverandi íshússtjóra í Reykja-
vík. íshúsiö hét Herðubreið og stóö viö
Tjörnina og var geymsla á frystu kjöti: