Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1979, Blaðsíða 4

afar geðugu samfélagi."21 Og enn tíu
árum síðar segir hann í öðru viðtali, þar
sem hann ræðir margvísleg siðræn efni
við Randi Bratteli, konu forsætisráðherra
Noregs: „Ég hafði einu sinni áhuga á
mormónum og fór tvisvar til Utah. Ég
skrifaöi líka bók um þá og kallaöi
Paradísarheimt... Því miður eru engir
mormónar á íslandi; ég hefði glaöur stutt
þá.“
Ummæli sem þessi koma vel heim viö
ýmislegt í Paradísarheimt, ekki síst hinn
alkunna póst þar sem Þjóörekur biskup
segir við Steinar: „Mormón verður sá einn
sem hefur kostað öllu til,“ og dregur síðan
upp átakanlega mynd af hörmungunum
sem landnemarnir urðu að reyna.23 En
margir mormónskir lesendur, jafnvel
bókmenntafólk, hafa átt bágt með aö
sætta sig við það, að í myndinni af
fyrirheitna landinu eru skoplegir drættir,
svo sem smjörpappírinn utan um hatt
Þjóðreks biskups, fáránleg barnsskírn úti
í miðju jökulfljóti, alltsjáandi augað á
framhlið samvinnuverslunarstofnunarinn-
ar, saumavélin sem tákn um sigur Alvisk-
unnar („þurfa skal mikla heimspeki til að
jafnast á við saumamaskínu"),24 eða
mótmælagöngu eiginkvennanna gegn
afnámi fjölkvænis. En þó slíkir drættir í
lýsingunni hafi komið frönskum gagnrýn-
anda til aö kalla Paradísarheimt „frábæra
ádeilu á ofstæki og umburðarleysi,"25
vakti annað fyrir Laxness. Hann hefir oftar
en einu sinni — í bréfum til Karls Kellers
og Rays C. Johnsons (trúboðsstjórans í
Noregi) og í viðtali við mig — látið í Ijósi
vonbrigði sín yfir því hvernig bókinni var
tekið hjá mormónum.26 Þegar Paradísar-
heimt kom út á ensku árið 1962, tók
Laxness svo til orða:
„Mig lángar aö láta í Ijósi þökk mína
(til vina í Utah) um leið og ég bið
afsökunar fyrir mart sem í þeirra
augum hlýtur að vera barnalega yfir-
borðskent og framandlega frásagt
efnum sem þeim eru meira en a|kunn.
Samt vona ég að ekki mormónar einir,
heldur og aörir lesendur sem fyrir sitt
leyti trúa á Landiö Fyrirheitna, og hafa
meira að segja kannski fundið það,
ættu ekki að fara í grafgötur um, hvað
ég er aö fara.“27
En eitt og annað í Paradísarheimt
hlýtur samt að vefjast fyrir mormónskum
lesendum sem ekki þekkja til baksviðs
sögunnar og stööu hennar meðal ritverka
Laxness, og til að greiða úr þeim vanda,
og svo sem eins og sögunni til afbötunar,
er fernt sem mig langar að taka fram. Það
er fyrst, að kímni Laxness er einkennileg-
ur og torræður þáttur í svo til öllum
skáldverkum hans. Skáldorka hans þrífst
á því að kímni og háð togist á við geðraun
og harm.
Gagnrýnendur hafa oft bent á þessa
„tvísýni“ hans og brotið heilann um
jafnvægið — stundum hárfínt, stundum
þvingað — milli skopleiks og harmleiks
— jafnvægi sem haldið er allt til enda án
þess (eins og svo margan hendir) aö
hallað sé mundangi á annan hvorn
veginn. Til dæmis hefir Peter Hallberg,
sem ef til vill hefir skrifað manna best um
bækur Laxness, þetta að segja um
niöurlagiö á Sjáffstæðu fólki: „Þegar öll
kurl eru komin til grafar, er ekki gott að
segja, hvort telja beri að [saganj endi vel
eða illa frá bæjardyrum höfundar séð.“28
Allar skáldsögur hans eru ráðgátur að
þessu leyti.
Laxness dáði Maxim Gorki fyrir að
snerta „helgustu og viðkvæmustu strengi
í hjarta lesandans“ meö því að skyggnast
inn í „örlög manna, hversu lítilmótlegir
sem þeir kunna að virðast, þangaö til
hann fær samúð með þeim,“29 og Charlie
Chaþlin fyrir að geta tjáö „daþurlegt skyn
á mannlífið“ með því að tefla saman
skörpum andstæðum, „blanda saman því
skoplega og því átakanlega, með brosi
sem brýst í gegnum tár.“30 Laxness er
írónisti, glöggskyggn á hverskyns ósam-
ræmi, og hann hlífir engu, hversu heilagt
Musteri mormóna í Saltsævarborg í Utah.
sem þaö kann að vera — ekki fornsögun-
um, ekki kristinni trú, ekki jafnaðarstefn-
unni, og alls ekki sjálfum sér — við
þessari „tvísýni“ samúðar og háös. Eins
og Hallberg segir, „glittir aftur og aftur í
hrosshóf góðlátlegrar íróníu."31 Listfengi
Laxness fellur undir þaö sem Wayne
Booth kallar „lífssýn sem tekur yfir íróníur
en grefur ekki endanlega undan sjálfri sér
með íróníu,“32 en þar sem ofið er saman
nærfærni og írónía, Ijóöræna og háö, er
erfitt að dæma um tóninn. Ef til vill varpar
fátt meira Ijósi á hlutverk kímninnar í
Paradísarheimt en orö sögunnar sjálfrar
þegar Steinar (sem nú heitir Stone P.
Stanford, tígulsteinagerðarmaður í Síon)
kemur að skoða hálfhrunið hús hjá konu
einni sem vandlætingasamir grannar hafa
útskúfað vegna þess að dóttir hennar átti
vingott við lúterstrúarmann. í stuttu
samtali við konuna lætur Steinar svo um
mælt — með orðalagi sem ber meira í sér
en hann veit af og vísar fram á við til
bókarloka — að vissulega þarfnist húsið
viðgerðar, en „það liggur ekki alténd í
augum uppi hvar á að hefjast handa
þegar maöur hefir fyrir sér hruninn vegg,“
en síðan segir höfundur: „Konan svaraði
ekki neinu en horfði á manninn úr fjarska
sálarinnar í þeirri djúpu og tárafullu þögn
mennskrar tilveru sem ekkert fær rofiö
nema hlátur.“33 Mormónskir lesendur
sem þykkjast við háðið í lýsingu Laxness
á Síon verða að vita það, að írónía og háð
eru samkenni allra skáldsagna hans, hvar
sem þær gerast og um hvað sem þær
fjalla, en alls ekki sérstaklega kvödd til í
þessari bók með það fyrir augum að grafa
undan mormónum. Eins og Gorki og
Chaþlin hefir Laxness ríka samúð með
mannlífi þessa heims.
í öðru lagi nýtir Laxness sér óspart en
af skáldlegu hugarflugi rit lítt kunnra
manna sem þó eru til nægar heimildir um.
Þannig er megingangurinn í fjórsögunni
Heimsljós og margt í fari söguhetjunnar
Olafs Kárasonar unniö upp úr óprentaðri
ævisögu og dagbókum íslenska alþýöu-
skáldsins Magnúsar Hjaltasonar. Svipað
er um Paradísarheimt. Mormónskir les-
endur þurfa að vita að meginþráður
sögunnar og mörg einstök atvik eru
fengin úr ritum Eiríks á Brúnum
(1832—1900), en hann var maöur sem
sögur fóru af í lifandi lífi og alkunnur at
barnslega einföldum ferðasögum og öðr-
um sjálfsævisögulegum ritum.34
í fyrstu feröasögu sinni segir þessi
sunnlenski bóndi frá því þegar hann seldi
danaprinsi hest á þúsund ára landnáms-
hátíö íslendinga árið 1874 og rekur með
leiðindanákvæmni söguna af för sinni til
Danmerkur tveim árum síöar og móttök-
unum hjá kóngafólkinu þar, sem gaf
honum áritaöar Ijósmyndir af sér. Árið
1879 settist Eiríkur að í Mosfellssveit (þar
sem Laxness óx uþþ), og þar gerðist hann
mormóni. í fyrstu haföi hann látið sann-
færast af þýðingu og endursögn Þóröar
Diörikssonar á A Voice of Warning eftir
Þeim íslendingum, sem settust aö í
Spánarforksveit, hefur verið reistur
pessi veglegi minnisvaröi.
Parley P. Pratt (sem hann keyþti fyrir
flösku af ódýru brennivíni og kallaði „það
besta og þarfasta kaup, sem ég hefi keypt
á æfi minni“),35en að lokum fann hann sig
knúinn til aö ganga í mormónakirkjuna
vegna þess „ósjálfráða haturs, sem lagt
er á mormóna."36
Eiríkur flutti með fjölskyldu sína til Utah
árið 1881 (kona hans andaöist í North
Platte á leiðinni); hann dvaldist þar í átta
ár og fór á þeim tíma trúboðsferö til
íslands, en gekk síöan úr kirkjunni og
sneri heim alfarinn áriö 1889. Síðari
feröasaga hans og allmörg smærri rit
segja frá þessu. Það sem eg vil sérstak-
lega benda á hér er það, að ef Steinar á
aö fara eins að og Eiríkur, sem er
fyrirmyndin að honum, og hverfa aftur til
íslands, verða atvik skáldsögunnar sjálfr-
ar að gefa tilefni til þess. Tilefnið er að
finna í óljósri og neikvæðri reynslu
Steinars, en það er látið ókannað. Hann
snýr heim til íslands sem trúboði en ekki
sem frávillingur.
í þriðja lagi vil eg benda á, að ef það
hefði vakað fyrir Laxness, sem hann
fortekur með öllu, að hæðast að trú og
samfélagi mormóna, skorti ekki vopn í
ritum Eiríks á Brúnum. Þótt Eiríkur sælist
ekki eftir að níða samfélagiö sem brugðist
hefur vonum hans, getur hann þess þó til
dæmis, að stundum sé eldri eiginkona
látin víkja fyrir annarri yngri.37 Hann segir
frá dönskum kunningja sínum, „skikkan-
légum og greindum," sem gekk svo fram
af í fyrsta skipti sem hann kom í musterið
(Eiríkur kom þar aldrei) að hann „fór ekki
einasta út úr húsinu, heldur fór hann litlu
síöar úr þeirra trúarbrögðum."38 Skæðast
þessara vopna hefði sennilega verið
frásögn Eiríks af því, hvers vegna hann
sagði skilið viö mormóna.
Hann lýsir því hve ráövilltur hann varö
þegar hann í fyrsta skiþti, seint á árinu
1888, rakst á þá kenningu í blaðagrein að
Adam væri guö. Hann leitaði ráða hjá
landa sínum, hápresti sem Magnús hét,
og greinir frá samtali sínu við hann.
Magnús las fyrir hann úr verkum
Brighams Youngs og vottaði að víst tryði
hann því að Adam væri guð og að það
heföi verið hann sem gaf Mósesi boðorð-
in, hann sem Stefán sá við hægri hönd
guðs, og hann sem var holdlegur faöir
Jesú. Eiríkur þakkaði honum fyrir hrein-
skilnina og hélt því síðar fram aö Magnús
hefði hlotið þungar átölur fyrir að hafa
Ijóstrað upþ þessari vitneskju lið fyrir lið.
Hann segir:
Nú gekk ég heim og þótti mér vera
orðiö vont á passanum hjá þeim
íslendingum hefur ugglaust litizt vel á
skilyrði til sauðfjárbúskapar í Utah. bar
bjuggu menn stórt og Eiríkur frá Brún-
um starfaði par hjá bónda, sem átti tíu
Þúsund fjár. Þessi nútíma bóndi viröist
eiga álitlegan hóp líka.
síöustu daga heilögu, er sig kalla, og
fór ég aö fækka ferðum til kirkju, því
mér leizt illa á blikuna.
Nokkrum tíma eftir þetta var ég
heima í húsi mínu og veit ekki fyrri til
©