Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1982, Blaðsíða 11

Alexander
— Einn mesti afburöamaöur sögunnar — eöa valdasjúkur
herkóngur sem vildi leggja allan heiminn aö fótum sér
Makedónía nefndist fjöllótt og frjó-
samt land norðan Hellas. Hættir fólks-
ins þar og siðir voru fornir og andleg
menning frumstæð. Grikkir litu niður á
þessa granna sína, þrátt fyrir skyld-
leika, og töldu til barbara. Grískrar
menningar tók ekki að gæta í Make-
dóníu fyrr en á ofanveröri 5tu öld f.Kr.
Þá fór andleg iðkan í vöxt, svo sem sjá
má af því aö þar dvaldi leikskáldiö Evr-
ipídes (480—407) síðustu ár sín.
Árið 359 f.Kr. settist á konungsstól í
Makedóníu Filippus II (382—336). Fil-
ippus var menntaður maður og herfor-
ingi góöur. Hann efldi herinn og hóf aö
stækka ríki sitt. Þegar hann hafði unn-
iö borgir ýmsar og bæi í Þrakíu og
Þessalíu, lagöi hann Grikkland allt aö
fótum sér. Eftir orustuna viö Keróneu
338 f.Kr., komu fulltrúar grísku borg-
ríkjanna (utan Spörtu) saman í Kor-
inþu-borg og kusu Filippus leiötoga
sinn í friði og stríði. Þar var einnig ráö-
inn ófriður á hendur Persum. Árið 336
f.Kr. hélt ein hersveit Filippusar yfir til
Asíu, en honum entist ekki aldur til
fararinnar. Þaö sama ár var hann veg-
inn í brúökaupi dóttur sinnar.
Grikkir eygðu nú von um að heimta
frelsi borgríkja sinna aö nýju. Engan
grunaði, að syni Filippusar, unglingi aö
árum, tækist að halda ríkinu saman og
fór Demosþenes (384?—322) um hann
háðulegum orðum. En raunin varö önn-
ur. Unglingurinn átti ekki einungis eftir
að feta í spor föður síns — hann átti
eftir aö veröa allra konunga mestur.
Þessi unglingur og sonur Filippusar
Makedóníukonungs var Alexander
mikli (356—323).
Alexander varð snemma harðger og
óvæginn. Segir frá því þegar hesturinn
Bukephalos var boðinn Filippusi til kaups.
Hrossið var ótemja og fengu þjálfuðustu
riddarar konungs ekkert við það tætt.
Gekk þá Alexander kóngssonur fram, tók í
beislistaumana, sneri hrossinu móti sólu
svo þaö fældist ekki skugga sinn, kjassaði
það og sefaði þar til loks það lét að stjórn.
„— Sonur rninn," hrópaði þá Filippus: „Þú
verður að leita þér konungsríkis sem hæfir
þér betur en Makedónía. Hún er þér alltof
lítil."
Ungur var Alexander settur í skóla. Var
honum fenginn meistari, spekingurinn Ar-
istóteles (384—322). Hann var Alexander
sem faðir og lagði honum óspart lífsregl-
urnar: „Með því að þér sé stórt í hug, þá
prýddu þig fyrst með ráðspekinni, en tak
síðan til vopna þinna.“ Undir kodda Alex-
anders lá lllionskviða þaullesin og rýtingur.
Filippus fræddi son sinn um fyriraetlanir
sínar í Asíu og lét hann fá reynslu í hernaði.
Við Keróneu 338 f.Kr. stjórnaöi Alexander
riddaraliði föður síns, aðeins 18 ára gamall.
Áður en tvö ár voru liðin, var hann sestur í
hásæti Makedóníukonungs.
Alexander treysti fyrst stööu sína í
Makedóníu og Grikklandi. Herforingjar
föður hans voru honum trúir og herinn all-
ur. Hélt Alexander í norðurátt og treysti þar
landamæri sín i nánd Dónár. Grikkjum
barst þá sú fregn, að konungur væri fallínn,
og undir forystu Þebubúa hófu þeir upp-
reisn. Alexander brá skjótt við. Áður en
varði var hann kominn að múrum Þebu,
jafnaði borgina við jörðu og seldi í þræl-
dóm þá íbúanna sem hann ekki drap. Var
sem þyrmdi yfir Grikkl við þessi tíðindi; slík
höfðu ekki orðið örlög neins grísks borgrík-
is. Létu þeir af allri mótspyrnu og kusu
Alexander leiðtoga sinn í Korinþuborg,
sem föður hans fyrrum.
Þegar kyrrð var komin á heima fyrir,
stefndi Alexander her sínum gegn Persum
yfir til Asíu. Hann skipti eignum sínum og
löndum milli foringja sinna og vina. Einn
þeirra, Perdiccas, spuröi þá foringja sinn
hvað hann ætlaði eiginlega sjálfum sér.
„Vonina," svaraði Alexander. Hinn holli
Perdiccas sagði: „Við, sem berjumst meö
þér, viljum ekki deila meö þér öðru en von-
um þínurn.” Alexander hélt yfir Hellusund
árið 334 f.Kr. Fylgdu honum 30 þúsund
fótgönguliöar og 5 þúsund riddarar, vel
vopnaðir allir saman og þjálfaöir.
Fyrsti stórsigur Alexanders var við Gran-
ikosfljótið. Þrátt fyrir ofurefli liös féllu þeir
hver af öðrum persnesku jarlarnir þar um
slóðir. Hélt Alexander sem leið lá meðfram
vesturströnd Litlu-Asíu og hertók þar allar
hafnir. Þegar haustaði, færði hann sig inn í
land til vetursetu í borginni Gordion. Þar í
borg var Gordion-hnúturinn frægi. Honum
fylgdi sú spásögn, að hver sá sem leysti
hann, skyldi ráða yfir allri Asíu. Brá Alex-
ander sverði sínu og hjó í sundur hnútinn
og er haft aö orötaki síðan, að höggva á
hnútinn.
i þennan tíma var Persakonungur Dar-
eios III. Dareios var kóngur góður en lítill
herforingi. Hann kallaði sjálfan sig „konung
konunganna” og var ákveöinn í að stöðva
framsókn Alexanders. Hélt hann með
geysimikinn her sinn, e.t.v. 6—700.000
manns, til móts við Alexander og varö
fundur þeirra við Issos haustiö 333 f.Kr.
Persakonungur galt þar hræðilegt afhroð
og komst sjálfur nauöuglega undan. Féll í
hendur Alexanders mikiö herfang og
þ.á m. fjölskylda Dareiosar. Fornir menn
rómuðu þá göfugmannlegu framkomu Al-
exanders, að fara með þessa fanga sína
sem konunglega þegna.
Dareios vildi nú kaupa sér friö, en Alex-
ander aftók allt slíkt. Margir liðsmanna
hans voru þess þó fýsandi. Vinur konungs,
Parmeníon, sagði við hann: „Ef ég væri
Alexander, þá myndi ég taka tilboði Dar-
eiosar um að fá allt land vestan Efrats gegn
því að semja friö.“ Alexander svaraði um
hæl: „Þaö myndi ég líka gera, ef ég væri
Parmeníon.“
Alexander hélt suður með ströndum
Miðjarðarhafs og mætti lítilli mótstööu þar
til kom að hinni fornu borg Fönikíumanna,
Tyros. Tyros lá á lítilli klettaeyju, girt múr-
um miklum og tók þaö Alexander sjö mán-
uði að ná borginni á sitt vald. Þykir taka
hennar meö meiriháttar afrekum Alexand-
ers. Sem í Þebu var engum borgarbúa
þyrmt, og seldir í þrældóm þeir sem ekki
voru drepnir.
Eftir töku Gaza í Palestínu, var leiðin
siðan greið til Egyptalánds. Egyptar höfðu
aldrei unað yfirráðum Dareiosar III og fögn-
uðu Alexander sem frelsara. Þar hafði Al-
exander vetursetu áriö 323 f.Kr. Sýndi
hann guðum innfæddra viröingu sina og
heimsótti véfrétt Amons Ra úti á eyöimörk-
um Líbýu. Segir sagan, að guöinn hafi þá
viöurkennt Alexander sem son sinn.
I Egyptalandi reisti Alexander hafnar-
borgina Alexandríu. Varö hún brátt
merkasta borg hins forna heims. Þangað
færöist sú mikla verslun sem Fönikíumenn
höfðu haft og hverfa þeir nú úr sögunni um
leið og tekur aö bera á Gyðingum í þeim
verslunarborgum sem Alexander stofnaði.
I Alexandríu blómstraði hvers kyns vísinda-
starfsemi og víðfrægt var bókasafnið þar í
borg.
Árið 331 f.Kr. hélt Alexander frá Egypta-
landi með her sinn og stefndi beint inn í
Asíu eftir viödvöl í Tyros. Viö Gágamela
háöu þeir Dareios III úrslitaorustu. Þar voru
aöstæður allar Dareiosi í hag og sem fyrr
var her hans miklu fjölmennari en her Alex-
anders. En Alexander og menn hans unnu
þarna frækilegan sigur: Misstu fátt manna
en stráfelldu her Dareiosar. Var þá veldi
Persa hrunið. Dareios safnaöi ekki aftur
liði, heldur flýði austur til Ekbatana.
Skömmu síðar tók Alexander Babylon
og svo féllu þau hvert af öðru stjórnarsetur
Persaveldis, Súsa, Persepólis og Ekbat-
ana. Konungshöllina í Persepólis brenndi
Alexander til grunna í hefndarskyni fyrir
ofbeldisverk Persa í Grikklandi forðum og
til merkis um það að lokið væri völdum
konungsættarinnar persnesku.
Alexander kom til Ekbatana 330 f.Kr. og
flýöi þá Dareios til fjalllenda sunnan Kasp-
íahafsins. Fóru nú menn hans að bera
brigður á foringjahæfileika hans, tóku hann
höndum og myrtu rétt í þann mund sem
hersveitir Alexanders bar að. Alexander lét
jarðsetja lík Dareiosar III með viðhöfn í
konungagröf og taldi sig eftir það lögmæt-
an arftaka Persakonungs og hefnanda
„konungs konunganna“.
Nú hófst sá þáttur herferðar Alexanders
sem hvað ævintýralegastur þykir og vakti
furöu samtímamanna. Mælskumaðurinn
Æskínes sagöi: „Líf vort hefur verið ólíkt
æfi annarra manna, komandi kynslóðir
munu telja atburöi þá til ævintýra, sem vér
höfum augum leitt." Alexander og her hans
fóru nú inn i fjarlæg og áður ókunn lönd,
víða torfarin, þar sem nú eru Afghanistan
og Pakistan, allt austur yfir Indusfljót og
norður í Túrkestan. Alexander lenti í mörg-
um og hörðum orustum þarna og beittu
innfæddir fílum í hernaði sínum, sem
Grikkjum stóð stuggur af, því slíkar skepn-
ur höfðu þeir aldrei séð. Mest var orustan
viö Indus, þar sem indverski konungurinn
Phoros varöist hetjulega.
Alexander hugðist komast til endimarka
veraldar: þau ein þóttu honum sæmileg
landamæri ríki sínu. En hermenn hans voru
orðnir uppgefnir og á bökkum Indusfljóts
varð Alexander aö láta staöar numið. Hluta
liðs sína sendi hann sjóleiöina heim og
náöu skipin heilu og höldnu við Efratsósa.
Þetta mun vera upphaf mikilvægra siglinga
milli Indlands og Mesópótamíu. Sjálfur hélt
Alexander og meginhluti hers hans land-
leiðina vestur. Eftir miklar mannraunir
komust þeir til Babylon, hinnar nýju höfuð-
borgar rikis Alexanders, eftir sex ára fjar-
vist.
Alexander entist ekki aldur til þess að
skipuleggja ríki sitt sem hann æskti. Her-
feröir höföu tekiö tima hans allan. Helsta
hugsjón hans var að útbreiöa gríska menn-
ingu til allra þjóða. Til þess þurfti að sam-
eina hinn austræna heim og þann vest-
ræna. Alexander vildi vera konungur þeirra
beggja. Hann tók i her sinn fjölda aust-
rænna manna og hvarvetna reisti hann
borgir að grískri fyrirmynd, að sagt er 70
talsins, en ekki nema þriðjungur þeirra
þekkist nú.
Í Súsu árið 324 f.Kr. skipaöi Alexander
80 hershöfðingjum sínum að kvænast
dætrum persneskra fyrirmanna. Sjálfur
hafði hann átt dóttur fylkisstjórans í
Baktríu og í Súsu gekk hann að eiga dóttur
Dareiosar III. Talið er að allt að 10 þúsund
vestrænir menn hafi fariö að dæmi hans og
þeim launaði konungur öllum. Vestrænir
aöalsmenn höfðu litinn skilning á samein-
ingaráformum þessum; fyrirlitning á barb-
örum í austri var þeim í blóð borin.
Alexander tók við af höfðingjum og kon-
ungum sem voru tignaöir sem guöir og til
þess að skapa ekki glundroða í þessum
ríkjum skipaði hann svo fyrir að sér skyldi
einnig sýndur guölegur sómi og féllu menn
austur í löndum fyrir hásæti hans og til-
báðu sem guö.
Þessi guðshugmynd féll vestrænum
mönnum jafnvel enn verr en tengslin við
barbara. Samsæri voru mynduð gegn Al-
exander og honum sýndur ýmis mótþrói,
en allt slíkt barði hann niöur harðri hendi.
Sagnir herma að síðustu æviár Alexanders
hafi verið honum döpur, fáir haft skilning á
hugmyndum hans og gerðist þá líf hans
æði tómlegt. Samt fundu allir hvert stór-
menni hann var og hann var nefndur „hinn
mikli" í lifanda lífi.
Varðveist hafa brot úr bréfum Alexand-
ers og þykja þau til merkis um hversu at-
hafnasamur hann var. Sleitulaust styrkti
hann atvinnulif og veitti auöæfum Persa-
konungs út í viðskiptalífið; hann bætti sam-
göngur og reisti borgir verslunar og menn-
ingar. Herferðir hans urðu í aðra röndina
vísindaleiðangrar, þær juku mjög þekkingu
manna á heiminum, og hvers kyns visinda-
starfsemi styrkti Alexander óspart og einn-
ig rannsóknir meistara síns og fósturföður,
Aristótelesar.
Alexander mikli olli aldahvörfum í menn-
ingarsögunni. í kjölfar hans breiddist grísk
menning út yfir hin fornu menningarlönd.
Með honum hófst öld hellenismans; öld
grísku heimsmenningarinnar.
Árið 323 f.Kr. tók Alexander ákafa sótt,
sem á fáum dögum lagði hann í gröfina,
aðeins 33 vetra gamlan. „Nú gengur sól í
ægi,“ sagði meistari Galterus við oröin þau
tíðindi.
Það er hæfilegt að hinn kunni breski
sagnfræðingur, Sir William Tarus, slái botn
í .þessa samantekt um Alexander mikla.
I^ann segir svo í sínu mikla ritverki um
Alexander: „Hvers konar maður var Alex-
ander mikli? Við sjáum það best í sam-
skiptum hans við hershöfðingja hans: Þeir
voru höfðingjar, ástríðufullir, metnaðar-
gjarnir og öðrum mönnum afberandi um
flest, en á meðan Alexander mikli lifði, voru
Perdiccas og Ptolemy aðeins góðir stór-
fyikishöföingjar, Antigonus hlýðinn jarl í
Persalandi, Lysimachus og Peithon ein-
ungis lítt áberandi liðsmenn hans. Alex-
ander mikla dreymdi stórt og hann fram-
kvæmdi stórt. Hann er eitt af máttugustu
og frjósömustu öflum veraldarsögunnar.
Alexander mikli er upphaf nýs tíma — ekk-
ert varð eins og það hafði áður verið.“
J.F.Á. tók saman.
11