Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.1983, Page 3

Tvœr konur. Önnur spinnur á halasnældu, hin vefur viö fót sór. Hluti af
teikningu eftir Sigurð Guömundsson málara (1833—1874). Þjms.
Ljósmynd: Gíslí Gestsson.
óalgeng á sessuborðunum og
stundum eru einnig á þeim ár-
töl.
Spjaldvefnaður
Enn ein vefnaðargerðin sem
einkennir gamlan íslenskan
listvefnað er spjaldvefnaður.
Meö þessum vefnaði voru ein-
göngu ofin bönd og borðar ýmiss
konar. Hvorki var notaður til
þess vefstaður né vefstóll, held-
ur var uppistaðan strengd við
belti vefkonunnar annars vegar
og til dæmis við rúmstuðul hins
vegar. Skilin voru ekki gerð með
höföldum, heldur með litlum
ferhyrndum spjöldum, oftast úr
tré; voru göt á hornum þeirra,
uppistöðuþræðirnir þræddir í
gegnum þau og skil mynduð með
því að snúa spjöldunum. Fór það
eftir munstrinu sem vefa átti;
hvernig þrætt var í spjöldin. I
spjaldvefnaði hylur uppistaðan
oftast nær ívafið, og var hún þá
höfð í þeim litum sem fram áttu
að koma á bandinu.
Islenskar konur þóttu mjög
leiknar að vefa í spjöldum áður
fyrr, og mun spjaldvefnaður
hafa tíðkast hér á landi allt frá
upphafi. Er hann raunar eini ís-
lenski listvefnaðurinn sem til
eru leifar af frá miðöldum. Er
um að ræða í fyrsta lagi lítinn
bút af bandi með ógreinilegu
munstri, mislitu, úr konukumli
að Reykjaseli frá 10. öld. í öðru
lagi eru til þrír fremur breiðir
borðar, einnig mislitir. Er einn
þeirra bekkjóttur með sérstæðu,
smágerðu munstri, en hinir
tveir með munstrum, meðal
annars úr brugðnu munstur-
bandi, með stílfærðum dýra- og
fuglamyndum ásamt ýmiss kon-
ar fléttingum og hnútum. Borð-
arnir varðveittust á refilsaum-
uðu altarisklæði frá Höfða í
Höfðahverfi frá fyrri hluta 16.
aldar; þeir hafa helst verið tald-
ir frá 15. öld, en kynnu að vera
eldri.
Af spjaldvefnaði frá síðari
öldum, líklega þó eingöngu frá
19. öld og byrjun 20. aldar, hafa
aðallega varðveist styttubönd,
sessubönd og axlabönd. í bönd
þessi ófu konur, með tvöföldum
vefnaði, áletranir og alla vega
bekki eftir reitamunstrum. Var
efnið fíngerður togþráður —
eins og er reyndar í miðalda-
böndunum einnig — og eru sum
böndin ótrúlega þétt og smá-
gerð. Aletranirnar voru ósjald-
an heillaóskavísur af ýmsu tagi,
svo og nafn eða fangamark eig-
anda og ártal. Á sessubandi má
til dæmis sjá eftirfarandi vísu:
Sæll æ sittu,
scssu bittu
svo með bandi,
cn það vittu,
það er til styttu
óbrúkandi.
Fer ekki milli mála til hverra
nota bandið var ætlað. Sama er
að segja um þessa vísu:
Sá scm bindur sessu í hnakk með sögöu bandi
vcrndi hann j;uö frá voða og jjrandi
á vatni, sjó ojj þurru landi.
Stefán skáld Ólafsson orti
ekki aðeins vísur um heldur
einnig á vefnað. Eftir hann er
þessi vísa til að vefa í band:
l>cssi iðja áfram rann,
endi er kominn á linda;
letrin biðja lanjjs uni hann,
að lukkan styðji cignarmann.
Ekki verður af efninu ráðið
hvort vísan sé ætluð á sessu-
band, styttuband, eða ef til vill á
belti. En eftirfarandi tvær vísur
eru af styttuböndum:
llaldi guð í hönd á þcr •
hcr og veg þinn grciði,
cn þcgar lífið úti er
í eiiífa sælu lciöi.
Undir Jesú verndarvæng
vafin ætíð sértu.
í göngu, stöðu, scss og sæng
sæl og blessuö vertu.
Fótvefnaður
Miklum mun algengari en
spjaldvefnaður mun hinn
svonefndi fótvefnaður hafa ver-
ið þegar vefa átti bönd, einkum
þau sem piinni ástæða þótti að
vanda til, svo sem sokkabönd og
svuntubönd. Voru fótofin bönd
unnin úr togþræði eins og
spjaldvefnaðurinn, en oftast
voru þau með þráðarbrekáns-
vend, einskeftuvend þar sem
uppistaðan hylur ívafið. Þegar
ofið var á fæti var slöngunni,
uppistöðunni, brugðið um annan
fótinn þannig að fram kom
þráðaskil, haldið í slönguna með
vinstri hendi, ívafinu brugðið í
skil með þeirri hægri og skilin
einnig tekin með henni,
gagnstæða skilið með lausahöf-
öldum jafnframt. Bandvefnað-
araðferð þessi er trúlega æva-
forn. Hún þekkist þó ekki í ná-
grannalöndum okkar, nema
hvað spurst hefur til hennar í
Færeyjum, og eins mun hafa
verið ofið á fæti á Araneyjum
undan vesturströnd írlands
fram yfir miðja þessa öld og er
kannski enn. Álgeng fótofin
bönd voru ýmist með þverrákum
eða langröndótt, og fór það eftir
því hvernig litum var raðað
niður í slönguna; nefndust þau
tenningabönd og ásabönd.
Munsturofinn fótvefnaður þekk-
ist einnig, rósabönd og augnofin
bönd eða tiglabönd. Við vefnað á
þeim voru munsturskilin tekin
með aukahöföldum.
Lokaorð
Eins og fram hefur komið, var
svo til allur vefnaður hér á landi
unninn úr íslensku ullarbandi,
listvefnaðurinn að verulegu
leyti úr togþræði. Engar heim-
ildir eru um línvefnað á íslandi
fyrr á öldum, hvað þá vefnað úr
silki; slíkir dúkar voru aðkeypt-
ir. Erlent ullar- og bómullar-
garn fer lítilsháttar að tíðkast
til vefnaðar er líða tekur á 19.
öld, og með tilkomu sérstakrar
vefnaðarkennslu, til dæmis í
húsmæðraskólum, á fyrri hluta
þessarar aldar eykst stórum
notkun á innfluttu vefjargarni.
En þrátt fyrir þetta hefur ull-
arbandið haldið velli í íslensk-
um listvefnaði og gerir enn,
góðu heilli. Og þó svo að gömuí
vefnaðarhefð hafi í mörgu orðið
að þoka fyrir nýjungum, er
þekkingu á henni markvisst
haldið við og mun vart glatast
úr þessu.
10.1. 1983.
úr Vör
Þrjú kvœði
Þœgileg hugsun
Undarlegt
að vakna gamall á hverjum morgni,
og þykja gott
að vera ekki dauður.
Undarlegt
að vita að á því sem er
hlýtur senn að verða
tiltakanleg breyting.
Þægileg hugsun að vita
að þegar til þessa kemur
muni maður ekki
taka eftir því sjálfur.
Og að vita líka
að þann dag munum við ekki
þurfa að vakna til þess
að fara á fætur ...
Osköp þægileg hugsun,
finnst manni.
Handrit
Nú blæs ég rykið af þessu kvæði
sem enn hefur notið þeirra
einstæðu réttinda
að þurfa ekki að koma á prent.
En þú, háttvirtur lesandi,
mætir skáldunum á göngu
á hverjum góðviðrisdegi
með orð sín, þrjá langhunda,
í bandi.
Brosandi kinkar þú kolli
eða tekur ofan,
hefur mikilsverðum störfum
að gegna, og heldur svo
í aðra átt.
Um bœkur
í.
Víst hef ég
eins og allir vita
lifað á orðum.
Nei, ekkert bréf.
En berðu þá kveðju
að ég komi ekki í haust,
að vorið muni koma.
Vel er ort. Það veit ég
áður en ég lýk upp spjöldum,
eins hitt
að ég myndi ekkert skilja.
— Ef ég kæmist að efninu
myndi það mig engu varða.