Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.1983, Page 12

Kristín Jóhannesdóttir
kvikmyndahöfundur:
— kona og kvikmynd — - Úr La Pointe Courte eftir Agnes Varda.
Fyrri hluti greinar, sem birt er í tilefni Kvikmyndahátíðar 1983.
Höfundurinn hefur stundað nám í kvikmyndagerð og kvikmynda-
stjórn í Frakklandi og vinnur að nýrri kvikmynd, „Á hjara verald-
ar“, sem frumsýnd verður síðar í vetur.
... et la marquise resta pensive.
MYNDIN
IUPPHAFI
VAR
Huldukona
Alice Guy var kona. Hún var
fyrsti höfundur kvikmyndanna.
Hún gerði fyrstu mynd sína La
Fée aux Choux í byrjun árs
1896, nokkrum vikum áður en
sjónhverfingamaðurinn Meliés
birtist á tjaldi myndgaldranna.
Hvort sem það hefur verið fyrir
töfrabrögð Meliésar eða vegna
myndhvarfa í söguritun féll Al-
ice í skuggann af þessum marg-
fræga skemmtikrafti enda
stúlkan kornung og hafði ekki
aðra klæki handbæra í upphafi
en vélritun.
Þó Alice sé raunverulega
fyrsti höfundurinn verður Meli-
és þó talinn brautryðjandi
kvikmyndalistarinnar bæði
vegna þess hve afkastamikill
hann var og fyrir fádæma auðg-
un á tæknibrellum og mynd-
máli.
Meliés ruddi brautir. Þessar
brautir urðu breiðar og það vill
nú gjarnan verða svo að allt er
borið í breiðstrætin og annað
gleymist. Þannig splæstu menn
ýmsu á Meliés sem réttilega var
í eigu Alice og þykir okkur í
vinafélagi Ara fróða hæfa að
splæsa hér aftur í sannsögulegt
form hvað snertir hlut Alice til
kvikmyndanna, þótt um þröngar
götur sé að fara.
Undralandið
Fröken Lísa eins og hún var
kölluð lenti á réttum stað með
ritvélina sína. Ung þurfti hún að
vinna fyrir sér í ljósmyndavöru-
búð Léon Gaumont við Óperuna
og þegar Louis Lumiére bauð
Léon á þá sögufrægu bíósýningu
þann 22. mars 1895, leyfði hann
Alice að rölta með.
Eftir það sögufræga kvöld lét
Alice sig dreyma daglangt við
undirleik ritvélarinnar og kom
loks að máli við Léon og sagði að
þær væru orðnar nokkuð ein-
hæfar heimildakvikmyndirnar
sem þessir strákar væru að
gera; það þyrfti að mynda litlar
sögur. Hún hamraði eins fast á
sínu og ritvélin á verslunarbréf-
unum. Ljónið lét undan. í byrj-
un árs 1896 gerði Alice Guy
fyrstu mynd sína: La Fée aux
Choux (Alfurinn í kálgarðin-
um).
Fröken Lísa, sem aðeins var
tvítug að aldri, var ekki fjarri
undralandi barnsins og þessi
fyrsta mynd hennar, „litla sag-
an“ sem rúmaðist á þrjátíu
metra langri filmu, var skýr
vottur þess. Nýgift hjón eru úti
á gangi er þeim birtist álfkona
sem töfrar fram barn í kálhaus.
Myndir hennar urðu margar
og fóru víða eins og hún sjálf.
Lengi bjó hún í Bandaríkjunum
og rak eigið kvikmyndaver í fé-
lagi við mann sinn, en ekki eru
myndir hennar sagðar .hafa
flörtað við fullkomnunina og er
það kannski ekki aðalatriðið
heldur hitt að hún óð í farar-
broddi og það hefur gleymst!
En bæði karlar og konur eru
sammála um að styrkur hennar
hafi legið í næmni og þekkingu
hennar á konunni, auga hennar
fyrir óendanlegu ljósbroti
kvenverunnar og þar af leiðandi
fádæma magnaðri leikstjórn
kvenleikara.
Ljósið
Önnur var sú kona sem lýsti
upp áður óséða fleti og það var
Germaine Dulac, 1882—1942. En
hún var mun betur stígvéluð en
Alice Guy þar sem hún hafði
öfluga menntun í bókmenntum,
tónlist og ljósmyndun að bak-
hjarli, var rík, feministi, kommi
og krítiker en kvikmyndirnar
uppgötvaði hún í fyrri heims-
styrjöldinni. Hún gekk beint að
hlutunum með brýnda vitund,
fékk uppljómun snemma á ferli
sínum; skildi að hughrif spretta
fram vegna myndrúmslofts
fremur en rás atburða; að gildi
kvikmyndar liggur minna í at-
burðarás en í blæbrigðum
myndar sem slíkrar og enda
þótt túlkun leikara sé alltaf
mikilvæg í sjálfu sér öðlast hún
ekki fullt gildi né nær fullum
styrkleika nema í samspili við
aðra þætti myndmáls.
Germaine Dulae varð ljóst að
eitthvað var að stirðna innan
kvikmyndanna strax í upphafi,
kölkun var hlaupin í liðamót og
aðeins gert ráð fyrir einni stell-
ingu sem „Hið stóra Públíkum"
gæti farið í án þess þó að nokkur
þekkti né gæti bent á hvar væri
að finna þennan mikla lasna
skrokk sem públíkum var nefnd-
ur.
Germaine Dulac hóf að birta
teoríur sínar jafnhliða kvik-
myndastjórn, fékk Louise Delluc
í félag með sér og urðu þau brátt
ásamt nokkrum öðrum þekkt
undir merkimiðanum „franska
avant-garde línan“. 1925 skrifar
hún: „List hreyfingarinnar, það
eru kvikmyndirnar og ég á við
með hreyfingu; framvindu lífsins
sjálfs, atburði og rás hugans
sem veldur þessari hreyfingu.
Allt er hreyfing í kringum
okkur, í hinu óþekkta jafnt sem
hinu áþreifanlega og það er
þetta villta flug hugar okkar,
líkama okkar, heimsins sem við
lifum í sem er kjarni sannrar
kvikmyndahugsunar."
Tær list
Myndum hennar var ekki allt-
af jafn vel tekið. í La Mort du
Soleil (Dauði Sólar) kemur hún
örvinglun manns sem fengið
hefur heilablóðfall áleiðis með
mynd Ijóss og skugga. Myndin
var klippt niður þar eð ekki
þótti þessi myndgerð sálarlífs
líkleg til að ganga hikstalaust í
áhorfendaskarann. En hún fékk
brátt annað tækifæri.
Og það var í La souriante Ma-
dame Beudet (Síbrosandi frú
Beudet, 1923) sem Germaine
Dulac tókst að breiða úr væng-
hafinu. Sú mynd, sem gerð er
eftir leikriti, er lýsing á hugar-
angist konu, eins konar Madame
Bovary. Þetta er kaupmannsfrú
frá Chartres, viðkvæm og veik-
byggð, sem lifir í hörmulegu
hjónabandi; er lokuð inni allan
liðlangan daginn. Maðurinn er
fauti og fær óhemjuleg afbrýð-
isköst og hræðir næstum líftór-
una úr konunni með því að svið-
setja sjálfsmorð með jöfnu
millibili en skammbyssan er
alltaf tóm. Þar til kvöld eitt að
síbrosandi Madame Beudet
hleður byssuna ...
I þessari mynd veifaði Ger-
maine Dulac burt þessum ýkta
svipbrigðaleik sem var hefð
þöglu myndanna og ofan á mjög
einfaldan og tæran leik lagði
hún sem kontrapunkt sveigjan-
leika myndar og notaði jafn-
framt hluti og hreyfingar til að
spegla hugarvíl.
Myndin vakti mikla furðu og
uppþot, hrifningu sumra og
undrun annarra. I tilefni þess og
einnig vegna vonbrigða á með-
ferð Dauða Sólar hrópaði hún
upp yfir mannfjölda samankom-
inn í Vinafélagi Kvikmynda 7.
desember 1924: „Haldið þið að
kvikmyndir eigi frekar að vera
list frásagnar heldur en list
upplifunar? Einföld spurning en
ef til vill þung á metunum. Þið
skuluð ekki halda að ég ætli að
segja sem svo; við erum bara að
hugleiða og leita fyrir okkur.
Það er allt og sumt. Það er svo
fjarri mér að útiloka af tjaldinu
í einu vetfangi þessar fallegu
eða grátklökku litlu sögur sem
við skrifum öll af því að beðið er
um þær fyrir áhorfendur sem
við þekkjum að vísu ekki en sem
heimta þær víst að því er sagt
er. Ég bið aðeins um eitt; þegar
fram kemur kvikmyndahöfund-
ur sem reynir að hrífa með upp-
lifun einni saman, með næmn-
inni, með hreyfingunni vegna
hreyfingarinnar; hjálpið þessum
listamanni, því með því að berj-
ast gegn bókmennta og leik-
húsmengun í listgrein sinni hef-
ur hann að öllum líkindum
sannleikann sín megin."
Germaine Dulac var meðal
fremstu kennisetjara sem gerðu
grein fyrir kjarna og eðli kvik-
myndanna á tímum þöglu
myndanna, tilgangi þeirra og
takmörkum. Síðustu árin ferð-
aðist hún um, hélt fyrirlestra,
skrifaði greinar og lagði alla
sína póetísku hugsun, sinn
snjalla stíl og sannfærandi rödd
í að opna augu fjöldans fyrir
kvikmyndalist sem væri óháð,
tær og sterk. Ósigrandi
streymdi hún um með sígarett-
una í munninum, stafinn í ann-
arri hendi, myndspólu undir
hinni, alltaf sama myndin á
spólunni, hvert sem hún fór.
Myndin um baunina. Myndin
sem birti skýrast og heillegast
sköpunargáfu Germaine Dulac.
Þetta var mynd sem gerð var
með svonefndri „accéléré"
tækni. Við sjáum baunina spíra,
stilkinn spretta upp úr mold-
inni, hækka, sveigjast, berjast í
stormi og regni, blað vaxa og
annað. Engin saga á bak við
þetta, engin persónusköpun,
engin sálfræðileg uppbygging í
þessari mynd. Samt er þessi
fæðing, þessi uppvöxtur, þrot-
laus leitin eftir ljósinu, mynd
sköpunar og endurnýjunar nátt-
úrunnar eins magnþrungin í
þessu töfrablandna myndformi
og sterkustu harmleikir leikhús-
anna.