Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1983, Blaðsíða 15

Oft hefur
stakan
orðið Ijós
á vegi
Fyrir skömmu birti ég vísu
eftir Árna Guðjónsson og bað
um upplýsingar um hann. Þær
hef ég nú fengið. Hann var
Frh. af bls. 5.
og fylgdi honum að málum og
þorði aðeins að sýna frú Heiberg •
vináttu sína á laun og segir hún
frá nokkrum hjartnæmum at-
vikum því viðvíkjandi.
Þessu andstreymi þeirra
hjóna (aðallega þó Heibergs)
lýsir frúin í löngum kafla ævi-
sögu sinnar. Eg hætti mér
hvorki út í lýsingar og útskýr-
ingar á því öllu né umfjöllun um
bréfaviðskipti gífurleg að vöxt-
um þessu viðvíkjandi, en hef eft-
ir lokaorð frú Heiberg um þessi
mál. Hún vitnar í orð Maríu(?)
drottningar af Englandi, sem
sagði að þegar hún dæi, yrði
nafnið Calais greipt í hjarta
sitt. En frú Heiberg sagði, að í
sitt hjarta yrðu grafin þessi orð:
„Heiberg var órétti beittur."
Svo fór að Heiberg sagði af
sér stöðu leikhússtjóra og frúin
hætti að leika í Konunglega
leikhúsinu. Eftir eitt til tvö ár
hóf hún þó að leika að nýju fyrir
þrábeiðni ráðamanna. Áhrif
Höedts fjöruðu brátt út og hann
hvarf frá leikhúsinu.
Málverkið af
frú Heiberg
Þann tíma, sem frú Heiberg
lék ekki hjá Konunglega leik-
húsinu, notaði hún m.a. til að
sitja fyrir hjá málaranum
Marstrand, sem lengi hafði
óskað eftir að fá að mála hana í
fullri líkamsstærð. Verkið sótt-
ist seint og listamanninum
fannst mjög erfitt að sameina á
myndinni þann skarpleika og
mýkt, sem hann sagði að bland-
aðist í svip hennar. Frú Mar-
Borgfirðingur, f. 1909, d. 1977,
lengi bóndi að Stafholtsveggj-
um, síðustu árin í Borgarnesi.
Til er í handriti töluvert af stök-
um eftir hann. Hann hefur ort:
1.
Þegar bjátar eitthvað á
eða þungt er sinni,
friðland löngum fínn ég hjá
ferskeytlunni minni.
2.
Rímlistin er þarfaþing,
því við gleymum eigi.
Oft hefur stakan íslending
orðið Ijós á vegi.
3.
Þó ég engin nefni nöfn,
neinu skal ei gleyma.
Minninganna myndasöfn
mér er Ijúft að geyma.
Einar skáld Benediktsson átti
sem kunnugt er til mikilla gáfu-
manna að telja í báðar ættir,
faðir hans hinn mikli þjóðmála-
skörungur Benedikt Sveinsson
og móðirin hin stórbrotna gáfu-
kona Katrín Einarsdóttir. Að-
eins ein vísa hefur geymst eftir
hana, sú er hún orti til Einars:
strand kallaði frú Heiberg á ein-
tal og bað hana að fá mann sinn
til að telja myndina fullgerða,
því að hann yrði veikur ef þessu
héldi áfram.
Marstrand lauk myndinni upp
úr áramótum 1859. Hún sýnir
því frú Heiberg 46 ára gamla.
Myndin var á næstu vorsýningu
á Charlottenborg og fékk slæma
dóma. Fólki fannst frúin of al-
varleg, næstum grátandi. Svo
var hún ekki tískuklædd, t.d.
vantaði krínólínið (sem frúin
notaði reyndar aldrei), bara með
þetta hvíta sjal, þéttvafið um
grannan líkamann. Sumum
fannst myndin jafnvel hlægileg.
Marstrand féll þungt þessir
dómar. Auðvitað sagðist hann
hafa málað frú Heiberg alvar-
lega, myndin hefði sögulega
þýðingu og ætti að minna á það
tímabil í lífi hennar, þegar
„skammarlegt ranglæti hafði
þvingað yður til að yfirgefa
opinbert starf", eins og hann
komst að orði við frú Heiberg.
Alltaf hafði hún þráð
að eignast börn
Frú Heiberg eignaðist aldrei
börn. Maður hennar og tengda-
móðir höfðu engan áhuga á
slíku. Gamla frúin sagði eitt
sinn í eyru ungu konunnar:
„Guði sé lof að hér eru engin
börn.“ En frú Heiberg þráði
alltaf að eignast börn og svo fór,
næstum fyrir tilviljun, að hún
tók þrjár hálfmunaðarlausar
stúlkur fyrir kjördætur. Þær
hétu Sara, Lelia og Anna og
voru 7, 5 og 4ra ára. Þær komu
Ef að þótti þinn er stór,
þá er von að minn sé nokkur.
Sama blóðið er í okkur,
dropar tveir, en sami sjór.
Leiðinlegt er þegar svona vfs-
ur eru birtar á prenti svo úr lagi
færðar, að úr þeim verður leir-
burður. Það mátti sjá nýlega í
fjöllesnu blaði, og fleiri vísur
bjagaðar í sama lesmáli, þótt
þessi villan væri hróplegust.
En ef menn gera sig seka um
vitleysur í svona vísnaþáttum er
mikils um það vert, að þeir sem
betur vita leiðrétti, annars hafa
aðrir það eftir, skáldskapur og
smekkur almennings spillist.
Hér kemur betri útgáfa á
vísu, sem ég hef áður birt. Sá
sem leiðrétti vissi ekki fremur
en ég hver að henni var nautur-
inn. Vel er ort, gaman væri að
vita hver það gerði. Nú er orðið
langt síðan ég hef fengið línu.
Fulla af táli faðma ég þig,
flaskan hála, svarta,
þó á báli brennir mig
bæði á sál og hjarta.
Einhversstaðar hafði ég feng-
ið þær upplýsingar, að höfundur
frá Vestur-Indíum, móðir þeirra
var látin og danskur faðir þeirra
að dauða kominn.
Þetta skeði ekki fyrr en eftir
dauða Heibergs. Frúin hafði
mjöggaman af skrýtnum tilvilj-
unum og trúði á spásögn þeirra.
Þegar maður hennar lá bana-
leguna á Bonderup, voru heimil-
isstorkarnir að yfirgefa hreiðrið
þetta haustið og fljúga til hlýrri
landa — og fóru daginn sem
Heibert lést. En nokkrum dög-
um seinna komu alls óvænt þrír
storkar og settust um stund í
húsagarðinum eftir að allir
storkar áttu að vera flognir
burt.
Einnig segir frú Heiberg frá
atriði, sem skeði á heimili henn-
ar inni í borginni, en þangað
kom farandsali að selja málverk
og gegndi ekki, þegar þjónninn
vísaði honum á bug, heldur beið
í forstofunni, þangað til frúin
gekk þar framhjá og skoðaði
málverkin fyrir þrábeiðni
mannsins. Á einu þeirra blöstu
við þrír storkar í forgrunni og
var frúin ekki sein á sér að
kaupa málverkið, sem síðan
hékk á heiðursstað í vinnuher-
bergi hennar, þrátt fyrir það að
hún viðurkenndi að listrænt
gildi myndarinnar væri lítið.
Og fósturdætur frúarinnar
urðu þrjár.
„Enn rann
blóðið heitt um
æðar mínar“
Þegar frú Heiberg hafði látið
af störfum við Konunglega
leikhúsið, hugði hún á dvöl er-
lendis ásamt fósturdætrunum.
En sá tími fór mjög í veikindi
hennar sjálfrar og var henni
ekki hugað líf um tíma. Þær
dvöldust í Lausanne og seinna í
Róm, þar sem frúnni sló aftur
vísunnar hafi heitið Albert og
úr Svartárdal. En veit nokkur
eitthvað meira?
í eftirmælagrein var og ný-
lega birt vísa eftir Þorstein Erl-
ingsson. Efnislega var hún rétt,
en orðalagi svo breytt að rím og
suma höfuðstafi vantaði. Það
var sú vísa, er sagt var að fund-
ist hefði í handriti á náttborði
skáldsins, þegar hann var lát-
inn:
Og nú fór sól að nálgast æginn,
og nú var gott að hvfla sig,
og vakna upp ungur einhvem daginn
með eilífð glaða kringum sig.
Þegar þennan vísnaþátt ber
fyrir augu þín, lesandi góður,
hefur vetur, nokkuð harður,
vonandi kvatt. Hér koma því
þrjár vísur frá Þorsteini, teknar
úr kvæðinu Þegar vetrar þokan
grá:
Þegar vetrar þokan grá
þig vill fjötra inni:
svífðu burt og sestu hjá
sumargleði þinni.
En ef létt er lundin þín,
loftið bjart og næði:
sestu þar sem sólin skín,
syngdu lítið kvæði.
niður. En hún náði aftur heilsu í
Sorrento „í sjávarloftinu og
appelsínuilminum". Þangað
komu Björnstjerne Björnson og
frú og bauðst hann til að fara
með frú Heiberg í heilsubótar-
ferð til Sikileyjar, en frú Björn-
son átti að verða eftir í Sorrento
og gæta barnanna. Þetta stór-
fenglega boð fannst frú heiberg
hún ekki geta þegið. Seinna
slitnaði upp úr vináttu þeirra
Björnsons, þegar hann fór inn á
þær brautir í gagnrýni sinni og
skáldskap, sem henni féllu ekki í
geð.
Ævisöguritun sinni lýkur frú
Heiberg um sjötugt. Á sjötugs-
afmælinu heiðraði starfsfólk og
leikarar Konunglega leikhússins
hana með heimsókn og færðu
henni að gjöf gullnælu í líki
skáldgyðju með lárviðarsveig
um höfuðið. Einnig sæmdi kóng-
urinn hana heiðursmerki.
Undir bókarlok segir hún: „Nú
átti ég sem sagt að vera orðin
gömul matróna, þótt mér fynd-
ist erfitt að hugsa sem slík, því
að enn rann blóðið heitt um æð-
ar mínar. Bak mitt var beint,
fótatakið létt, sjón og heyrn
óskert og andi minn móttæki-
legur fyrir hræringum samtíð-
arinnar...
... Oft dreymir mig ennþá að
ég sé ung, ljómandi af gleði og
lauflétt. Þá vakna ég svo
glöð...“
Hún átti enn eftir að lifa í 8
ár.
Johanne Luise Heiberg lést
21. desember 1890.
Lokið á Cesiliumessu, 22. nóvember
1982 á 170. afmælisdegi Johanne
Luise Heiberg.
Ileimildir: Johanne Luise Ileiberg:
Et Liv Gjenoplevet Erindringen I-III.
Gyldendal, 1944.
Troels Lund: Bakkehus og Solbjerg,
Khöfn 1971.
Bakkehusets Billedbog, útg. af
Bakkehusmuseet, o.fl.
Frú Heiberg
Það er líkt og ylur í
ómi sumra braga,
mér hefur hlýnað mest á því
marga kalda daga.
En það er best að hér komi, úr
því rúm leyfir þrjár vísur, sem
Þorsteinn orti til Guðrúnar
konu sinnar. Hann skrifaði á
eintak af Þyrnum:
Ég veit að Þyrna mína af mér
þú mörgu fremur kjósir,
en ólíkt, Guðrún, gef ég þér,
sem gafst mér tómar rósir.
30. desember 1903 var Guðrún
að heiman.
Hérna fannst mér áður allt
ylna af brosi þínu.
Nú er aftur orðið kalt
inni í horni mínu.
Og 1910 orti Þorsteinn um
konu sína:
Undan jörpum skörum skín
skýja Ijóminn fagur.
Svona kemur sólin mín,
svo verður bjartur dagur.
J.G.J.
Sumir hafa
slitnað...
Frh. af bls. 3.
Menn eru, sýnist mér, hér um
bil búnir að gleyma því drama
sem felst í því að vera til sem
einstaklingur. Athugaðu að í
öðru hverju húsi hér í bænum er
í gangi drama, eða á ég að segja
tragidía, sem skiptir öllu máli
fyrir það fólk sem þetta upplifir.
Sömuleiðis skiptir það öllu máli
fyrir okkur hin að við vitum af
þessu, skiljum þetta. Um leið og
við fáum innsýn í líf og baráttu
annarra einstaklinga, þá verð-
um við hæfari til að vera menn;
hæfari til að þykja vænt hverju
um annað, og skynja ævintýrið í
lífinu. Og þegar við höfum
skynjað ævintýrið, þá verðum
við jafnframt hæfari til að sam-
einast gegn því sem ógnar
okkur.“
Mundi Grasmaðkurínn kall-
ast nýstárlegt leikrít að formi
til?
„Það er nú það. Sumir eru svo
hræddir við að verða gamal-
dags; það er eins og þeim finnist
að það að skrifa leikrit sé líkt og
að opna tískubúð. Þeim finnst
að þeir verði alltaf að hafa á
boðstólum nýjasta nýtt. En
þarna gildir gamla orðtakið að
ekkert er nýtt undir sólinni, og
menn sem eru haldnir frum-
leikaþörf eru staddir í blind-
götu. Spurningin snýst ekki um
frumlegheit eða nýstárleika;
hún snýst um mannleg sann-
indi.“
Hvað með sjálfan þig? Hvers
vegna skrifar þú leikrít?
„Fyrir mér er leikritun eitt
form samtals. Ég er að reyna að
ná til annarra; sýna þeim hvern-
ig ég hugsa og finn til. Þetta er
leit eftir öðrum mönnum, og um
leið og ég leita annarra skil ég