Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1983, Qupperneq 12

Byggingar
mannsins
í fornöld
Frh. af bls. 11.
snjó, reyktu það og þurrkuðu. Þá
tóku hellamálverkin og miklum
framförum. í lok fornsteinaldar
breyttist vistkerfi jarðarinnar
og þá raskaðist búseta manna.
Jöklar tóku að hörfa fyrir um 20
þúsund árum. 4 þúsund árum
síðar var Þýzkaland komið und-
an fargi jökulsins, og fyrir um
14 þúsund árum var jökullinn
farinn af láglendi Skandinavíu.
Jökulskeiðinu lauk fyrir um 10
þúsund árum, og var þá land
komið að mestu Jeyti í það horf,
sem það er í nú. Á kuldaskeiðinu
hafði heimskautaveðrátta ríkt
suður við Miðjarðarhaf. Þar
voru þá freðmýrar og hrjóstrug-
ar heiðar, en í lok jökulskeiðsins
var allt orðið þakið graslendi og
samblandi barr- og laufskóga.
Kulsæl veiðidýr fylgdu á eftir
jökuljaðrinum, en þar var gróð-
urinn rýr, og vesluðust sumar
dýrategundirnar upp og ein-
staka dóu hreinlega út. Maður-
inn var að ýmsu leyti óviðbúinn
að mæta afleiðingum veðurfars-
breytinganna, einkum vegna
þeirra áhrifa, sem þær ollu á
dýraríkinu. Veiðimennirnir
fylgdu í humátt á eftir bráð
sinni, en veiðin varð sífellt rýr-
ari. Vegna þess hve mikið vatn
var bundið í jöklunum, var yfir-
borð sjávar á fornsteinöld mun
lægra en nú er, og var því þá
hægt að ganga út í landsvæði,
sem nú eru eyjar. Beringsiand
tengdi þá saman meginland
Asíu og Norður-Ameríku, og
þannig mun Ameríka hafa verið
numin á síð-fornsteinöld. Komu
Indíánar ekki til skjalanna fyrr
en löngu síðar. Ástralía mun
einnig hafa verið numin fyrir
um 40 þúsund árum, en ekki
kunna menn viðhlítandi skýr-
ingu á því, hvernig maðurinn
hefur komizt þangað, því að nær
útilokað er, að hann hafi getað
siglt þangað á einhvers konar
bátum. Fornsteinöld er talið
lokið fyrir um það bil 12 þúsund
árum, þegar þessi gagngera
breyting á vistkerfi Evrópu stóð
yfir.
Jarðkofar með
tjaldhimni
Töluverð breyting varð á
bústöðum manna á síð-forn-
steinöld. Ættkvíslir Krómagn-
onmannsins í ves+anverðri
Suður-Evrópu völdu sér reyndar
bústaði áfram í hellum, nálægt
ám og vötnum, og er talið að
þeir hafi reikað frjálsir um á
sumrin. En á svipuðum tíma
reistu veiðimenn á gresjum
Úkraínu og Síberíu sjálfstæð hí-
býli til búsetu á veturna. Voru
þetta jarðkofar með tjaldhimni
yfir, og virðist sem byggingar-
lag þetta hafi náð mjög skjótri
útbreiðslu, jafnvel á landsvæð-
um, þar sem nóg var um hella.
Virðast því ættkvíslir Krómagn-
onmannsins í Austur-Evrópu
hafa orðið fráhverfar hellavist,
gagnstætt því sem átti sér stað
hjá íbúum Vestur-Evrópu. Gólf
þessara jarðkofa var yfirleitt
12
Rabelais
<@argantúí
Ilin stór-hrikalega œvisaga
Gargantúa hins mikla
föður Pantagrúls
forðum sett saman af meistara Alkófrýbasi
6, hlllti Þýðandi: Erlingur E. Halldórsson
niðurgrafið, að þvi er virðist
bæði til að fá meiri lofthæð í
híbýlin og vegna betri hitaein-
angrunar. Fráveiturásir varð að
grafa kringum bústaðina, svo að
gryfjan fylltist ekki af vatni
þegar rigndi. Leifar þessara
kofa sýna, að flestir hafi þeir
verið óreglulega kringlóttir að
grunnfleti og um það bil 5—6 m
í þvermál. Einnig hafa fundizt
leifar af tjaldgerð í Austur-
Evrópu, þar sem steinar voru
settir ofan á dýrsfeldi til að
halda þeim niður við jörð, en
trégrind eða stórdýrabein, sem
bundin hafa verið saman með
tágum, héldu tjaldklæðningunni
uppi. Maðurinn hefur ekki þurft
að hafa miklar áhyggjur af gerð
varanlegra bygginga þar sem
hann hefur dvalizt í hlýju lofts-
lagi nálægt miðbaug en þar hafa
framfarir hans líka orðið hæg-
ari vegna þess að hann hefur
minna þurft að hafa fyrir lífinu.
Svipað þessu þekkist meðal ým-
issa frumstæðra þjóðflokka nú á
dögum. Þeir virðast hafa ein-
angrazt og siglt i gegnum tím-
ann, án þess að þróast í líkingu
við þjóðir á norðlægari slóðum,
þar sem veðráttan er óblíðari.
Framsókn á
þrengingartímum
Miðsteinöld var mikill þreng-
ingatími. Miðað er við ákveðið
þroskaskeið mannsins fremur
en ákveðið tímatal, og er mið-
steinöld talin hefjast um 10.000
f.Kr. í Suður-Evrópu, en um
8000 f.Kr. í Mið- og Norður-
Evrópu. Á suðlægum slóðum,
t.d. í Afríku, hófst mikið
þurrkaskeið í upphafi þessa
tíma, og land breyttist þar víða í
eyðimörk. Víða tók að bera á
fæðuskorti, því jafnframt minni
veiði virðist mannfjölgun hafa
átt sér stað. Hófust víða veiðar
smærri dýra, t.d. fugla, fiska og
allt niður í snigla, og auk þess
fóru matjurtir að verða mikil-
vægur hluti fæðunnar, t.d. hnet-
ur, ber, laukar og jurtarætur.
Þorpssamfélög, sem töluvert var
um á síð-fornsteinöld, leystust
upp í smáar fjölskyldueiningar
og menningu hrakaði. Timbur
varð smám saman mikilvægasta
smíðaefnið, því að minna var
um bein stórra veiðidýra eða
fílstennur en áður hafði verið.
Tréáhöld varðveitast illa og eru
leifar þeirra frá miðsteinöld því
engar. Maðurinn brást hins veg-
ar að mörgu leyti skynsamlega
við þessum þrengingum, og með
ýmsum nýjungum tókst honum
að hefja framsókn á ný. Villi-
bráð var að vísu ennþá mikil-
vægasta fæðutegund hans, en
fiskveiðar og skelfisktaka urðu
sérstakir atvinnuvegir, sem
kröfðust þróaðrar tækni. Líklegt
er talið, að menn hafi smíðað
fyrstu báta sína snemma á
miðsteinöld, einholaða eintrján-
inga, berkjubáta eða húðkeipa,
og þeim lærðist brátt að búa til
net. Einnig fór að bera mikið á
töfra- og trúarathöfnum, og
breiddust þær víða út. Málara-
list þróaðist áfram í sunnan-
verðri Evrópu, og voru margar
myndanna stílfærðar, en víða
annars staðar í álfunni fór
menningu hrakandi. Stóð menn-
ing mannsins einna hæst í Evr-
Frh. á bls. 14.
Tólfti kapítuli
Af hesta-
leikjum
Gargantúa
Þá var honum gefinn stór og
fallegur tréhestur, svo hann yrði
góður reiðmaður alla sína ævi-
tíð, ög hann lét hestinn lyfta sér,
stökkva, rísa, ausa og prjóna í
senn, ganga fetið, brokka,
skeiða, valhoppa, fara apalgang,
fara á kostum, ganga eins og
trunta, úlfaldi eða villiasni.
Hann lét hann hafa litaskipti
eins og munkar hafa kyrtilskipti
eftir helgidögum: vera jarpan,
vindóttan, flikróttan, músgráan,
hindarlitan, apalrauðan, kýrlit-
an, þverröndóttan, svartskjótt-
an, brúnskjóttan, hvítan.
Hann bjó til veiðihest úr stór-
um trédrumbi, og annan til dag-
legs brúks úr stöng vínpress-
unnar; og hann breytti stórri eik
í múldýr með reiðtygjum að
hafa í herbergi sínu. Meira að
segja hafði hann tíu eða tólf til
skipta og sjö undir póst. Og
hann lagði þá alla til svefns
nærri sér.
Dag einn kom lávarðurinn af
Brauð-í-sekk í heimsókn til föð-
ur hans með pomp og pragt; og
þann sama dag kom hertoginn
af Fríkosti og jarlinn af Vot-
vindi. Húsakynnin voru nokkuð
þröng fyrir svo margt fólk, sér-
staklega hesthúsin. Fyrir því
leituðu bryti og hestastrákur lá-
varðarins af Brauð-í-sekk til
Gargantúa, sem þá var svein-
stauli, til þess að vita hvort
nokkur auð hesthús væru ann-
ars staðar í húsinu, og spurðu
hann undir fjögur augu hvar
stríðshestarnir væru, því þeir
Rabelais
1494—1553
Risarnir
Furðusögur af rísum, og raun-
ar ýmsum öðrum náttúrlegum
og yfirnáttúrlegum fyrírbærum,
svo sem töframönnum (Merlin),
álfum og tröllum eða kynjadýr-
um, voru fjarska algengar um
hugsuðu sem svo að börn geti
ekki þagað yfir neinu.
Þá leiddi hann þá upp hinn
mikla stiga kastalans, í gegnum
innri skálann og inn í stóran
gestasal, en úr honum var inn-
angengt í turn einn mikinn; og
þegar þeir voru að fara upp enn
einn stigann sagði hestasveinn-
inn við brytann:
Strákurinn er að gabba okkur.
Hesthús eru aldrei höfð á efstu
loftum húsa.
Þar skjátlast þér, sagði bryt-
inn. Því mér er kunnugt um
staði í Lyon, La Baumette, Sinn
og víðar, þar sem hesthúsin eru
á efstu hæðum húsanna.1* Það
getur verið að það séu dyr á
bakhliðinni út að hæðardraginu.
Ég skal inna hann nánar eftir
því.
Þá spurði hann Gargantúa:
Hvert eru að fara með okkur,
drengur minn?
Upp í hús til miklu hestanna
minna, svaraði hann. Við erum
nær því komnir. Þurfum bara að
fara upp þessi þrep.
Hann fór með þá í gegnum
annan stóran sal áleiðis til her-
bergis síns, og sagði um leið og
hann opnaði dyrnar:
Hér eru hesthúsin sem þið
spurðuð um. Þarna er spænski
folinn minn, þarna geldingurinn
minn, klárhesturinn minn, og
stökkhesturinn minn.
Og hann varpaði að þeim
stórri vogarstöng:
Ég færi ykkur þennan frís-
lending 2) að gjöf. Ég fékk hann
úr Frankfúrt, en þið getið átt
hann. Hann er mesta þægðar-
skinn, og þolgóður mjög. Takið
með ykkur skúfaðan dúfnafálka,
hálfa tylft af spanjólum og tvo
mjóhunda, og þið verðið allan
veturinn konungar yfir hérun-
um og akurhænunum.
Heilagur Jóhannes! hrópuðu
þeir. Við höfum heldur betur
verið gabbaðir. hann hefur sent
á okkur munkinn.31.
daga Rabelais bæði á Italíu og í
Frakklandi. Þær teygðu ræturn-
ar langt aftur í aldir, en þótt
þær hefðu verið prentaðar og
væru góð markaðsvara munu
þær hafa lifað fjölbreyttustu Iífi
í hugum hins ólæsa manngrúa,
vinnufólksins í sveitunum, tötra-
lýðsins sem lifði utan og neðan
við samfélagið, meðal dýranna, í
skógunum og á mýrunum, í
bland við nöðrur og dreka. Risar
Rabelais voru aftur á móti full-
gildir þjóðfélagsþegnar, meira
að segja í höfðingjastétt. í bók-
Það er ekki satt, sagði Garg-
antúi. Munkurinn hefur ekki
komið í þrjá daga.
Hvernig hefðu þeir nú átt að
bregðast við, finnst ykkur? Áttu
þeir að hengja hausinn af
skömm eða hlæja að fyndninni?
Þegar þeir voru á leiðinni
niður aftur, kolruglaðir, spurði
hann:
Viljið þið fá obbladí?
Hvað er það? spurðu þeir.
Það eru fimm dellur í kjaft-
múl á ykkur, svaraði hann.
Upp frá þessu, sagði brytinn,
vinnur eldurinn ekki á okkur, og
það þótt okkur verði stungið á
tein. Við höfum heldur betur
verið hankaðir, að mínu viti.
Hæ, litli strákur, þú hefur krýnt
okkur heyvisk eins og kú, ég geri
þig að páfa einhvern daginn.
Það þykir mér trúlegt, sagði
Gargantúi. En þá verður þú pá-
galinn, og þessi góði páfugl eins
og uppstoppað páhænsn.
Ja hérna, sagði hestasveinn-
inn.
En giskið á hve margar stung-
ur eru í vinnuserk móður minn-
ar.
Sextán, sagði hestasveinninn.
Ekki stendur það í guðspjöll-
unum, sagði Gargantúi. Því það
er sjans að framan, og sjans að
aftan. Og cent plús cent4) — þú
lagðir skakkt saman.
Hvenær? spurði hestasvein-
ninn.
Það var, sagði Gargantúi, þeg-
ar þeir breyttu nefinu á þér í
sponsgat til að sjúga upp for, og
kverkum þínum í slöngu til að
leiða í aðra tunnu, því botninn
var dottinn úr þessari.
Hjálpi mér, sagði brytinn. Við
höfum hitt kjaftask. Guð náði
þig, málglaði vinur, því við erum
líka tunguliprir.
Síðan gengu þeir niður í mikl-
um flýti, og fyrir neðan stiga-
bogann köstuðu þeir frá sér vog-
arstönginni, sem hann hafði
inni um Pantagrúl rekur Rabela-
is ættir þeirra með líkum hætti
og stórmenna biblíunnar:
„Og fyrstur kom Kalbrót,
hann gat Sarabrót,
hann gat Faribrót,
hann gat Húrtala sem át
mikið af súpu og
ríkti á tímum
flóðsins..."
Frægastar risa-sagnanna á
þessum tíma voru efalítið Les
Grandes Chronicques, Króníkurn-