Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1983, Qupperneq 16

Krossgáta
Lesbókar
Morgunblaðsins
Lausn
á síðustu krossgátu
1JΠC, = BQB OCT 1 uZSX KDCa mgl f?lrn TTt?! 1313
T s T ro l! A N m .TKS ES L 'E i T
p?, Pi ZT Sl'o | Nl ’O & i R ffiPh n £ © l R A
Ulaut MAMWS met> I A M A LCRI N E n 1 fMJ’Ó- KoMA F J Ú K
$/ELU U s A £> A T MrZJ V,f- jA F A R Blóm TÁNál T U K T
C1ICT4- MARK ][ o K ÍKÁK ÞfáARl T A F L Fífl- l£> £IND ÍTÍAUK KAÍT A T i> n KVCHA U
Y&KlA ISPClJ- 1 Ck M A ÞAur imTt. Æ V p 1 K»ÍM- ÞJ’KIC 'A R f/VlA- TtTfTS'- Á R
R HCMA k-RöT L PL R T1 __ TTF if " ■ >T s 'A s 1 KÆNU HAMD- tAMIA B Á T Ump
A P A R í*??j** HtuTI Ar u n Rvcn»i R u N N U N u
|UMN N 'A Æ) TURT HffiJ) £ Á| R 1 í-'lK - MLUT N 'A R U N> b
Iskít | UR |3rú>c | S> P. 1 T U K tliÍKA e N D A SlAUK Oo«»' A.MI.. A n L i
T Lebia -A£-L A n> A D N CíMST ftÍLLT N Æ ÍLÍn ICIIWI •!r- y s
heeia.r F * j> i R e\n- Ktnun ÍTAFIK £ Híóp Æ IL'fíT fr/Hí, T R o u END- \K(k
N 0 T A R MIKIAÍ iKÍ.rA f T 'o R A R- 'o N A
£•• •-* ÍMIÚ*1- Á R A FAR é v< T P iKRÁR L 1 J r A R
MARRÍ n/ Fuclar BTO TU- KUÆt)| RóWa N'lSK- iÉM.. ' A R. KnkR,- Vrtum gLÖOUMI SNÍK-i ILL | Ham\ Km£M- MAFN 8urt 0>c>R.
HÚ5- ie
T f. ST- ARDA MlC FlSKUR (XlK PA~ JAMT&KIU 5Kótt
.7 F- -ALR- NU Ft> R- FfPRHM EVRbPU- aoeiniN VALD Hhoss
L Refun 1N N Fæj>ir
1 S 1 r i
NWK- 11«. MWóe Td'mm KlND SVIKUli
TR£Ð DROTT/J- AR ÞVUGDAfc f/U/UCAR. 1 Kmæpi Katmar Rölt
Fjau falTl S UkAÐ HHodae
UÉtN 6.UÐ
FRUíkj - £fn i ELp- STÆ£> 1 ýíFRAK E FTlR- LElT KITúic- RAR
RÁHt>ýR 6RNN' 5AKA*.
TURT Tumwa ý TR- AUT- UF.
Lýs VIRÐir
, 1 1 HUfi Si/ARAR FRAI/>- KvJÆMA ÓSIá- UR
TU < - RÁPuK Íl'at KLIPUR Ffi-ÐA FRUM' £FNI 5KVZ-D- Mfis/W 1
FULL- MIKUU ÓHR- SK.jr. UA'TT- Gc R.ca - 'A FÆT/ 1
(?ÁSIM ÆTTAíJ- NAFN L'flT- íS l
frA FÍF l l Pald- IR ÚR 1
Byggingar
mannsins
í fornöld
Frh. af bls. 14.
Mið-Evrópu á meðal veiði-
mannahópanna. í Norður-
Evrópu ríkti háþróuð veiði-
menning íbúa Danmerkur, sem
áður var minnzt á og nefnd hef-
ur verið ertubælismenning.
Byggðasvipur Evrópu tók mikl-
um breytingum um 3000 f.Kr.
Fannst veiðimönnunum þá orðið
mjög að sér kreppt, og brauzt út
ófriður milli þeirra- og akur-
yrkjumannanna. Má marka það
m.a. af víggirðingum umhverfis
þorp og bæi. Þó mun hafa verið
um einhverja blöndun milli
þessara hópa að ræða. Víggirð-
ingar og íbúðarbyggingar væru
nær eingöngu úr timbri. Ný-
steinöld í Evrópu er talin hafa
staðið á tímabilinu 5000—2000
f.Kr., og tók þá bronzöld við.
Þetta eru enn menningarskil
fremur en eitt ákveðið ártal, og
gerast á misjöfnum tíma á hin-
um ýmsu stöðum.
í Danmörku og á norðanverðu
Þýzkalandi myndaðist nokkuð
skyndilega blómlegt akuryrkju-
samfélag um 2000 f.Kr., og því
fylgdi stórfelld eyðing skóg-
anna. Hallast menn einna heizt
að því að þarna hafi aðrir þjóð-
flokkar ráðizt inn í landið og
tekið sér þar búsetu, en veiði-
menningin hafi þá jafnframt
liðið undir lok.
Evrópa á síðari hluta síðstein-
aldar var deigla margra ólíkra
þjóða og menningarstrauma.
Hafa áhrif milli þjóðflokka
stundum farið friðsamlega
16
fram, en stundum voru líka háð-
ar blóðugar styrjaldir, og er í
rauninni ákaflega erfitt að gera
sér í hugarlund, hvernig menn-
ingarblöndunin hefur átt sér
stað. Ljóst er, að norður-afrískir
þjóðflokkar hafa haldið yfir
Gíbraltarsund einhvern tíma á
tímabilinu 5000—4500 f.Kr., og
fluttu þeir með sér allþróaða
menningu, sem virðist hafa ver-
ið skyld menningu Nílardals.
Spánn er koparauðugur, og um
3000 f.Kr. hófu íbúarnir kopar-
nám og málmiðnað i tengslum
við verzlunar- og sæveldi Mið-
jarðarhafsþjóðanna.
Nýsteinöld: Grósku-
skeið á Spáni
í upphafi nýsteinaldar reis
menning íbúa Spánar einna
hæst allra Evrópuríkja. Spunnu
íbúarnir ull, útbjuggu lín til
klæðagerðar og báru húsdýra-
áburð á ræktað land. Barst
menning þessi smám saman upp
eftir vestanverðri álfunni. Um
2000 f.Kr. meðan þessi friðsami
menningarstraumur barst hægt
um vestanverða Evrópu, réðust
herskáar þjóðir frá Rússlandi
inn í Evrópu úr austri. Voru
þessar þjóðir af indó-evrópskum
stofni og höfðu upprunalega bú-
ið við Volgu, en héldu í vesturátt
um 2500 f.Kr. af ókunnum
ástæðum. Bræðsla á bronzi
hófst í Mesópótamíu um 3500
f.Kr. og barst þaðan til Evrópu
með indó-evrópsku þjóðflokkun-
um um 2000 f.Kr. Er venja að
miða bronzöld Evrópu við þetta
tímatal. Útbreiðsla kopars í álf-
unni síðast á nýsteinöld hafði
ekki valdið neinum umtalsverð-
um breytingum á lifnaðarhátt-
um íbúanna, enda var óblandað-
ur kopar til lítils nýtanlegur.
Bronz breytti einnig lengi vel
sáralitlu fyrir líf íbúanna, en
síðar orsakaði það mikla þjóð-
félagsbreytingu. Stéttaskipting
fór þá vaxandi, og kom fram
höfðingjastétt. Hélzt bronziðja í
hendur við eflingu hennar. Jafn-
framt breyttist hinn frumstæði
landbúnaður íbúa Evrópu.
Mönnum var orðið ljóst, að
framleiðsluafgang mátti nota til
vöruskipta, og lögðu bændur því
áherzlu á að hagnast sem mest á
framleiðslu sinni óg auka ríki-
dæmi sitt. Fram komu sérhæfð-
ar stéttir námuverkamanna og
málmiðnaðarmanna, sem þörfn-
uðust landbúnaðarafurða og
gátu þeir látið bronzhluti í
skiptum. Þegar höfðingjastétt-
irnar efldust, hirtu þær veru-
legan hluta ágóðans til eigin
þarfa. Talið er mjög sennilegt,
að málmiðjan í Evrópu hafi
upphaflega verið í tengslum við
verzlunarveldi Miðjarðarhafs-
landanna. Hafi fulltrúar þeirra
kannað álfuna og haft hönd í
bagga með því að koma fram-
leiðslunni í gang, en síðar meir
hafi íbúarnir sjálfir tekið við
rekstrinum. Handverks- og
marka'ðsmiðstöðvar hafa fljót-
lega sprottið upp í flestum hér-
uðum álfunnar. Bændasamfé-
laginu hnignaði, en þjóðfé-
lagsskipunin varð jafnframt
mun fjölbreyttari. Járn fór að
breiðast út um Evrópu um 1000
f.Kr., en framleiðsla þess hafði
þá hafizt nokkrum öldum áður í
Litiu-Asíu. í fyrstu keyptu Evr-
ópumenn járnið fullunnið, en
um 700 f.Kr. er talið að þeir hafi
sjálfir hafið vinnslu á því, vegna
þess að járn fannst þá í vaxandi
mæli. Járnöld Evrópu er því tal-
in hefjast um 700 f.Kr., en skipt-
in milli bronzaldar og járnaldar
eru mjög óljós, og eru nafngiftir
þessar að mörgu leyti villandi.
Við upphaf járnaldar í Evrópu
fór stórveldum Egypta og Mesó-
pótamíumanna mjög hnignandi,
en mest bar á siglingaveldunum
Fönikíumönnum, Grikkjum og
Etrúrum. Börðust þessar þjóðir
um yfirráðin á Miðjarðarhafi og
stofnuðu fjölda nýlendna, til
þess að auka áhrif sín og verzl-
unarviðskipti, sem náðu oft
langt inn í landið frá strandný-
lendunum. Höfðingjastétt Evr-
ópu greip fegins hendi tækifær-
ið til að hagnast á vöruviðskipt-
um, og fylltu þeir oft híbýli sín
skartgripum og listiðnaði frá
suðrænum löndum. Síuðust
þannig menningaráhrif Mið-
jarðarhafslandanna inn í Evr-
ópu forsögutimans. Járnöld er
talið lokið um 100 f.Kr. og er
miðað við innrás Sesars í Gallíu,
því að með riti hans um Galla-
stríðið er sagnaöld talin hefjast.
Jötunsteinabyggingar
— en til hvers?
Á síðari hluta síðsteinaldar
var farið að reisa jötunsteina
(megalíta) nálægt vesturströnd
meginlands Evrópu og á Bret-
landseyjum. Var útbreiðsla
þeirra mest um 2000 f.Kr. Ekki
er enn fullljóst, hvaða tilgangi
þessi mannvirki þjónuðu, og
hafa mýmargar kenningar verið
settar fram í því sambandi.
Frægasta jötunsteinabyggingin
er Stonehenge í Suður-Englandi.
Á bronzöld og steinöld voru enn
langflestar byggingar í Evrópu
reistar úr timbri; en víða voru
þær klæddar reyrstráum eða
veggirnir fléttaðir úr tágum.
Verkfæri voru orðin svo full-
komin, að hægt hefur verið að
sníða viðinn niður í jafna planka
og borð, sem oft hafa verið negld
saman með málmnöglum. Húsa-
kynni höfðingjastéttarinnar
voru oft stór, því að höfðingj-
arnir vildu láta fara vel um sig
og héldu fjölmennt vinnu-
mannalið. Málmgrýtisvinnsla
jók mjög á skilning manna um
eðli steina, og voru steinar víða
notaðir í meiri háttar bygg-
ingar, m.a. í musteri til dýrkun-
ar guðanna. Miðjarðarhafs-
þjóðirnar höfðu sumar unnið
stórvirki úr steini mörgum öld-
um áður, og hefur sú vitneskja
eflaust borizt til Evrópu með
verzlunarþjóðunum. í Evrópu
var samt ýmsum erfiðleikum
bundið að vinna steinana og
flýtja þá langa vegu um land,
sem oft var örðugt yfirferðar.
Steinvinnsla og hleðsla krafðist
mikillar þekkingar og fjölmenns
lærðs vinnuafls, og slíkt var
hvort tveggja af skornum
skammti í álfunni langt fram
eftir öldum. Voru steinbygg-
ingar fyrst reistar í flestum hér-
uðum Mið- og Norður-Evrópu á
stórveldistíma Rómverja. Fram-
leiðsla múrsteina í Evrópu hófst
víðast mjög seint.
Útgefandi: Hf. Árvakur, Keykjavík
Frainkv.stj.: Ilaraldur Sveinsson
KiLstjórar: Matthías Johannessen
Styrmir Gunnarsson
KiLstj.fllr.: Gís|i Sijfurösson
Auglýsingar: Bafdvin Jónsson
Kitstjórn: AöalstrKti 6. Simi 10100