Lesbók Morgunblaðsins - 27.08.1983, Blaðsíða 3

skipverjar nefndu Bjarnarey,
vegna þess að þeir fundu og
drápu ísbjörn þar við ströndina.
Tíu dögum síðar uppgötvuðu
þeir Spitzbergen, sem þeir
nefndu svo vegna tindóttra
fjalla er þeir sáu víða, en þá var
þekkingin um þann Svalbarða,
sem víkingar höfðu fundið löngu
gleymd. Við eyjarnar skildu
hollenzku skúturnar. Sigldi Bar-
ents norður fyrir Novaja Semlja
þar sem skip hans hrakti að
landi í ísreki.
Varð áhöfnin að hafa þar vet-
ursetu. Skipverjum tókst að
byggj a skýli úr rekaviði og
halda á sér hita með því að
brenna því timbri, er þeir fundu
á ströndinni, en margir dóu úr
skyrbjúgi. Um vorið notuðu
skipverjar tvo léttbáta til þess
að komast til Norður-Noregs, en
Barents dó úr skyrbjúgi áður en
bátarnir náðu landi. Leiðang-
ursmenn færðu heim til Hol-
lands fréttina um fund hins
nýja lands í norðri, þótt ekki
tækist þeim að sigla austur til
Kína. Síðar var Barentshaf
nefnt eftir þessum sæfara.
Svalbarði: Fegurð
og stórfengleiki
þegar birtir til
Frá Bjarnarey heldur Norður-
stjarnan í þoku inn í íshrafl,
sem liggur oft í mislangri hrönn
á sjóleið suður af Svalbarða, og
hrekst skipið um stund í íshroð-
anum, þar til ákveðið er að snúa
sömu leið til baka og halda suð-
vestur fyrir íshrönnina og síðan
aftur í norðurátt, þar til komið
er að suðurodda Svalbarða.
Um sama leyti fer þokunni að
létta. Gerir bjart veður þegar
líður á morguninn og blasir þá
við fegurð og stórfengleiki hinna
tindóttu fjalla í austri, en á milli
þeirra skríða víðáttumiklar jök-
ultungur til sjávar. Svalbarði er
reyndar eyjaklasi, sem er um
60.000 ferkílómetrar að flatar-
máli.
Vestureyjan er stærst og er
nú sérstaklega nefnd Spitzberg-
en.
Vestan á þeirri eyju er loft-
skeyta- og veðurathugunarstöð-
in Isafjarðar-radíó. Þar er höfð
stutt viðdvöl á meðan varningur
er selfluttur milli lands og skips.
Nokkuð er flatlent við stöðina,
en innar í landi gnæfir Linné-
fjall, og síðan er siglt fram hjá
Linné-höfða inn í ísafjarðar-
djúpið meðfram ströndinni
sunnanverðri. Innar í djúpinu
skerst Aðventufjörður til suðurs
og við hann stendur Longyear-
bær, sem er höfuðstaður Sval-
barða með um 900 íbúum. Þar er
höfð stutt dvöl, en skipið á að
hafa þar aðra viðkomu á leið
sinni að norðan. Lagt er á ný út
á djúpið og farið norður með
vesturströndinni meðfram löng-
um eyjahrygg, sem heitir Prins
Karls Forland. Er sá kjálki al-
settur háum tindóttum fjöllum,
sannkölluðum Tröllatindum, en
örnefni hér um slóðir eru flest
valin eftir nöfnum kóngafólks
og leiðangursmanna. Norðan við
Forlandið eru norskir togarar á
veiðum.
Brottfarar-
staður Andree
Veður er svalt og snjór fellur
á þiljur. Víða liggja þunn þoku-
belti yfir haffletinum. Lengra í
austri sjást fjallgarðar vestur-
landsins og þegar komið er á
norðurstrandir liggja þar
nokkrar sögufrægar eyjar, svo
sem Danskaeyja. Þar áttu Danir
hvalveiðistöð á 17. öld, en ein-
mitt frá þeim stað hélt sænski
fullhuginn og verkfræðingurinn
August Andree upp í afdrifaríka
ferð í flugbelgnum Örnen, sem
hóf sig á loft hinn 11. júlí, 1897
frá Virgohöfn á leið til Norður-
pólsins, en brotlenti norð-aust-
an við Svalbarða. Loftbelginn
hrakti af leið í austurátt. Hlóðst
á hann hrím og ísing, sem
þyngdi hann unz hann féll á ís-
breiðuna. Leiðangursmenn
höfðu vistir og skötfæri og tókst
þeim að brjótast áfram fótgang-
andi yfir lagisinn. Eftir þriggja
mánaða göngu náðu þeir hinni
jökulkrýndu Hvítey. Á þessari
eyðieyju létust þeir síðan einn af
öðrum, og er talið að tríkínur í
ísbjarnarkjöti hafi orðið þeim
að bana. Fundust lík þeirra
rúmlega þremur áratugum síðar
ásamt dagbókum og ljósmynda-
filmum, sem varðveitzt höfðu
lítt skemmdar í kuldanum.
Norðan við Dönskueyju liggur
Amsterdamseyja, þar sem Hol-
lendingar höfðu aðsetur vegna
hvalveiða sinna á 17. og 18. öld.
Var þar á tímabili tvö þúsund
manna sumarþorp í Smeren-
burg, einkum á árunum í kring-
um 1625—1644. Er talið að þá
hafi árlega verið tvö hundruð
hollenzkar skútur við hvalveiðar
á þessum norðurslóðum. Nú
stendur þar ekki steinn yfir
steini. Nyrzt þessara eyja er
Fuglesangen, sem er einnig
nyrzti hluti svæðisins og leiðar-
merki fyrir þá sem freistuðu
þess, að veiða fyrir norðan
Svalbarða og fara austur með
landinu inn í Wood- og Wijde-
firði.
Norðurstjarnan heldur stöð-
ugt áfram ferð sinni í auðum sjó
norður með landi þar til komið
er að lagísröndinni. Fyrst verð-
ur dálítið laust hrafl á leið
skipsins. Þar siglir hnísuveiðari
með brugnum skutli í leit að
fórnardýri hér norður á hjara
veraldar þar sem ætla mætti, að
umhverfið væri ósnortið manna-
höndum, en maðurinn seilist
eins langt norður í fæðuleit og
frekast er unnt, alla leið hingað
að margra metra þykkri ísrönd-
inni, en þaðan liggur samfelld
ellefuhundruð kílómetra breið
íshella allt norður á heimsskaut.
Það léttir til er þokuböndin
grisjast sundur og sólin glampar
á jakana, sem klofna undan
skipsstefninu. Mávar flögra aft-
an við skut og voka yfir kjölfar-
inu. Svona langt í norður teygir
sig volgur armur Golfstraums-
ins. Nokkru handan við 80° baug
norðlægrar breiddar er sjávar-
Hreindýr á Svalbarða.
hiti jafnvel um fimm gráður
enda þótt lófthitinn sé rétt yfir
frostmarki. Er þá komið nyrzt
norður í Dumbshaf og mun hér
vera hinn forni Hafsbotn.
Lengra er ekki unnt að sigla og
héðan snýr Norðurstjarnan aft-
ur áleiðis til suðurs með við-
komu í Magdalenufirði, þar sem
selir liggja á ísnum og jökull
keflir í sjóinn.
Svalbarði týnd-
ist í 400 ár
Á tímum hinna miklu landa-
leita norrænna manna höfðu
þeir uppgötvað þessar eyjar og
komizt hingað norður í Hafs-
botn. í íslenzkum heimildum er
þess getið að Svalbarði hafi
fundizt árið 1194. í Landnámu
stendur að frá Langanesi á
norðanverðu íslandi sé fjögurra
daga haf norður til Svalbarðs í
Hafsbotn, og Konungsannáll
getur um Svalbarðsfund 1194. í
Guðmundarsögu Arasonar
(Biskupasögur II) er þetta
skráð: „Vigðr Sverrir konungr
undir kórónu. Þá fannst ok
Svalbarðr."
Norrænir menn héldu senni-
lega að Svalbarði væri land
áfast austurhluta Grænlands og
sameiginlega lokuðu þessi lönd
Dumbshafi. Lengra en að þess-
um löndum og að ísnum á milli
þeirra varð ekki siglt á skipum.
Varla munu norrænir menn
hafa haft hér fasta búsetu og
allt sem sögur segja um þetta
svæði er heldur þjóðsagnakennt.
í Bárðarsögu Snæfellsáss er
t.d. sagt að Þorkell skinnvegja
hafi verið fæddur upp fyrir
norðan Dumbshaf. Þar var illt
til vaðmála og var sveinninn því
vafinn í selskinnum í stað reifa,
því fékk hann viðurnefnið. Og
sjálfur var Bárður Snæfellsás af
tröllakyni, ættaður frá norður
slóðum, sonur Dumbs konungs
og Mjallar konu hans, sem hér
réðu ríkjum. Menn vissu sem
var, að tröllslegir og harðgerir
þurftu þeir að vera sem hingað
sóttu lífsbjörg. Var því eðlilegt
að álíta, að hér væri Risaland
eins og merkt er á miðaldakorti.
Ekki munu ferðir hafa verið tíð-
ar þangað norður því hval og sel
gátu norrænir menn fengið nær
heimahögum sínum. Fór því svo
að Svalbarði týndist aftur og
var loks uppgötvaður 400 árum
síðar af Hollendingnum Barents
eins og getið hefur verið hér að
framan.
Gengdarlausar hval-
veiðar eftir 1600
Hinir fyrstu könnuðir á mið-
öldum, sem komust svona langt
norður báru heim fréttir af auð-
legð hafsins umhverfis Sval-
barða. Þar sögðu þeir allt vera
morandi af lífi: hvalur, selur og
fiskur væru þar vaðandi um all-
an sjó. Einn þessara sæfara var
Bretinn Henry Hudson, er kom
á þessar slóðir 1607 og lýsti hin-
um ótakmörkuðu hvalatorfum.
Frá því upphófst gegndarlaust
hvaladráp. Einkum voru Græn-
landshvalir veiddir vegna skíð-
anna, sem voru sérstaklega not-
uð í teina fyrir lífstykki, er kon-
ur þeirra tíma strengdu sig með
eða í krínólín rókokkótímabils-
ins. Einnig var þá farið að nota
hvallýsi í sápur og ilmvötn.
Samkeppni mikil varð milli
hinna einstöku hvalveiðiþjóða.
Var barizt um beztu hafnirnar í
landi fyrir bræðslustöðvar. Að-
sópsmiklir sæfarar boluðu öðr-
um frá beztu miðunum og mikil
átök urðu milli manna um að ná
sem mestum afla og koma af-
urðum slysalaust til heima-
hafna. Á því varð hins vegar oft
misbrestur, því hinir sterkari
sátu fyrir veiðiskipum á heim-
leið í vertíðarlok og rændu þau
SJÁ NÆSTU SÍÐU
3