Lesbók Morgunblaðsins - 27.08.1983, Blaðsíða 13

Rabelais
FIMMTÁNDI KAPITULI
Hvernig Gargantúi var færður
til annarra uppfræðara
Þá varð föður hans ljóst að
hann tók ekki neinum framför-
um þrátt fyrir það að hann
stundaði námið mjög vel og lá
næstum alltaf yfir bókunum. Og
það sem verra var: hann varð
sífellt aulalegri og einfaldari,
dreymnari og dauðheimskari.
Þegar Grandgussi kvartaði
yfir þessu við don Filipus des
Marais, vísikóng af Papeligosse,
fékk hann það svar að drengn-
um kæmi betur að læra ekki
neitt heldur en að lesa slíkar
bækur hjá þvílíkum meisturum,
því lærdómur þeirra væri
hégóminn einber og viska þeirra
eins og tómur glófi: hún afvega-
Ieiddi góða og göfuga hugi og
spillti hverjum æskublóma.
Þessu til sönnunar, sagði don
Filipus, skaltu taka hvaða ung-
an mann sem er nú á dögum,
sem hefur aðeins stundað nám í
tvö ár, og ef hann hefur ekki
betri dómgreind, betra orðaval,
betri framsögn en sonur þinn,
og betri framkomu og háttalag í
samkvæmum, þá geturðu bí-
nefnt mig grobbarann frá La
Brenne.
Þessi uppástunga líkaði
Grandgussa mætavel og hann
mælti svo fyrir að eftir henni
skyldi farið.
Þetta kvöld kom Des Marais
með skósvein sinn ungan til
snæðings; hann var frá Ville-
gongis, Eudemon að nafni, svo
vel greiddur, svo vel klæddur,
svo vel snyrtur og svo fágaður í
háttum sínum að hann var lík-
ari engli en manni. Svo sagði
hann við Grandgussa:
Sjáðu þennan unga pilt?
Hann er ekki enn tólf vetra.
Jæja, ef þér þóknast þá skulum
við sjá til hvaða munur er á
þekkingu þinna afgömlu óvit-
röklegu bullukolla og unga
fólksins nú á tímum.
Grandgussa líkaði tilraunin,
og hann fyrirskipaði skósveinin-
um að halda framsögu. Þá reis
Eudemon á fætur, að fengnu
leyfi meistara síns, téðs vísi-
kóngs; hann hélt á höfuðfatinu í
hendinni, hafði opinskáan svip
(©argantúí
Hin stór- hrikalega œvisaga
Gargantúa hins mikla
föður I*an tagrúls
forðum sett saman af meistara Alkófrýbasi
7. hluti
Þýðandi: Erlingur E. Halldórsson

og rauðar varir. Öruggur í fasi
beindi hann augunum af æsku-
djörfu hóglæti að Gargantúa, og
tók að lofa hann og vegsama, í
fyrsta lagi fyrir dygðir hans og
góða siðu, í öðru lagi fyrir lær-
dóm hans, í þriðja lagi fyrir ætt-
göfgi hans, í fjórða lagi fyrir lík-
amsfegurð hans, og í fimmta
lagi hvatti hann Gargantúa
innilega að sýna föður sínum
virðingu í hvívetna vegna þess
mikla kapps sem hann lagði á að
afla honum góðrar menntunar.
Að síðustu bað hann Gargantúa
vinsamlegast að ráða sig sem
hinn sísta á meðal þjóna hans,
því annarrar gjafar æskti hann
ekki af himnaföðurnum en að
verða þeirrar náðar aðnjótandi
að mega veita honum velþegna
þjónustu. Ræðu þessa flutti
hann með svo hárréttum til-
burðum, með svo skýrri fram-
setningu, á svo litríku máli og
góðri latínu, að hann virtist
keimlíkari Grakkusi, Cicero eða
Emilíusi fornaldarinnar heldur
en ungum pilti núlifandi.
En Gargantúi kunni ekkert
betra svar heldur en að fara að
belja eins og kýr. Hann faldi
andlitið í húfunni, og það var
óhægara að toga út úr honum
orð en fret úr dauðum asna.
Við þetta varð faðir hans
öskureiður og vildi lumbra á
meistara Jobelin. En Des Mara-
is forðaði honum frá því með
snjöllum fortölum sem hrifu
hann svo sterkt að reiðin sjatn-
RABELAIS
1494—1553
Hið gamla
— hið nýja
Fyrirlitning Rabelais á aka-
demmunum 1 Sorbonne (sófist-
unum) var ekki einskoröuö við
háskólann. Áhrif þeirra voru á
öllum sviðum menntalífsins og
kirkjunnar; þegar í skóla kynnt-
ist hann fræðiritum þeirra og
valdi, enda notar hann ætíð
reynslu sína til að draga að þeim
dár, þ.e. draga upp nákvæma
mynd af þeim og hátterni þeirra.
En þrátt fyrir það að hann hafði
orðið illilega fyrir barðinu á
þeim (allar bækur hans voru
bannfærðar stuttu eftir útgáfu),
þá er fyrirlitning hans háðsleg
ogglaðvær en ekki heiftúðug eða
beiskjublandin, hann spottar þá
á líkan hátt og munklingana
sína (les petits moynetons), sem
hann þekki svo vel frá klaustur-
árunum. Þeir voru úreltir. Þetta
kemur berlega fram í „Garg-
antúa", þegar Grandgussi ræður
til sín doktor og sófista, meist-
ara Túbal Holofernes, til að upp-
fræða risann son sinn:
„hann kenndi honum staf-
rófið svo vel að hann gat
þulið það utanbókar afturá-
bak; og það tók hann fimm
ár og þrjá mánuði. Þá las
hann honum fyrir Donatum
(latnesk málfræði), Facet-
um (um borgararétt), Teo-
dolum (ritningin borin sam-
an við goðsögur) og Dæmi-
sögur Alanusar (siðaboð í
bundnu máli), en þetta tók
hann þrettán ár, sex mán-
uði og tvær vikur.“ (14. kap.)
„Þá varð föður hans Ijóst
að hann tók engum fram-
fórum enda þótt hann
stundaði námið mjög vel og
lá næstum alltaf í bókun-
um. Og það sem verra var:
hann varð stöðugt aulalegri
og einfaldari, dreymnari og
dauðheimskari.“ (15. kap.)
í lok miðalda voru það einkum
tvö kenningakerfi sem nutu hylli
valdsmannanna: nominalismi
Williams Ockhams og scotism-
inn, kenndur við Duns þann
Scotus sem Rabelais er sífellt að
hnýta í, og hafði verið stolt
Fransiskusar-munka (reglu-
bræðra Rabelais) allt frá því á
14. öld. Ockham mátti hinsvegar
kallast æðstiprestur hinna
lærðu, þ.e. þeirra sem kunnu að
lesa, efndu til rökdeilna og áttu
aðgang að bókum í klaustrum og
söfnum. Samkvæmt ochkamism-
anum, sem var uppreisn gegn
heilögum Tómasi af Aquinas er
vildi færa skynsamleg rök fyrir
trúnni, þurftu menn engan veg-
inn að skilja það sem þeir trúðu,
öðru nær: þeir máttu ekki reyna
að skilja það og urðu að sætta
sig við að kennisetningin væri
óskiljanleg. Því að það sem
menn skilja er ekki frá guði.
Þegar Grandgussa hafði skil-
ist að kennsla sófistans væri
verri en engin, fékk hann syni
sínum nýjan kennara, Ponokrat-
es, sem var lærður í fræðum
húmanista:
„Gargantúi vaknadi nú
klukkan fjögur á hverjum
morgni, og á meðan hann
var strokinn voru honum
lesnir nokkrir kaflar í Heil-
agri ritningu, hátt og skýrt,
aði. Þá bauð Grandgussi að sóf-
istinn skyldi fá kaupið greitt, og
að hann skyldi látinn hvolfa í
sig einni eða tveim krúsum með
fínu sófista lagi; en því næst
gæti hann farið til fjandans.
Að minnsta kosti þennan dag-
inn, sagði hann, verður hann
ekki mikill útgjaldabaggi fyrir
gestgjafa sinn, ef svo fer að
hann deyr eins og fullur eng-
lendingur.
Þegar Jobelin var kominn út
úr húsinu ráðgaðist Grandgussi
við gestgjafa sinn, hvaða meist-
ara skyldi fá drengnum. Þeir ur-
ðu ásáttir um að Ponokrates,
kennari Eudemons, skyldi fá
stöðuna, og að þeir skyldu allir
saman halda til Parísar til að
kynna sér hvað ungir menn
lærðu í Frakklandi um þsér
mundir.
SEXTÁNDI KAPITULI
Hvernig Gargantúi var sendur tii
Parísar, um hryssuna risavöxnu
sem bar hann, og hvernig hún út-
rýmdi uxaflugunni í La Beauce
Á því sama misseri sendi Fay-
oles, fjórði konungur Númedíu,
Grandgussa úr löndum Afríku
þá mestu og risavöxnustu
hryssu sem um getur, og einnig
hina skrýmslislegustu (svo sem
þið vitið fullvel eru stöðugt að
koma fram ný og ný kynjadýr í
Afríku). Hún var á stærð við sex
fíla, hófar hennar voru klofnir í
tær eins og hófarnir á hesti Júlí-
usar Cesars, eyru hennar héngu
eins og á geitunum í Languedoc,
og lítið horn á lendinni. Húð
hennar var að öðru leyti rauð-
brún og brennd, með grá-
flikróttum doppum, og það sem
meira var: tagl hennar var hið
hroðalegasta því það var jafn
stórt, svona hérumbil, og turn-
inn hjá Sankti Mars-þorpi, í
nánd við Langes, 1( og eins fer-
kantað; og brúskarnir í því voru
að öllu leyti eins broddóttir og
hveitiöx.
Ef þessi lýsing furðar ykkur
þá mun ykkur furða enn meir á
því sem ég segi ykkur um dindil-
inn á hrútnum í Skýþíu,21 sem vó
meira en þrjátíu pund, eða um
dindilinn á kindunum í Sýr-
landi, en við rassinn á þeim (ef
Thenaud fer með rétt mál) þarf
með framsögn sem þeim
hæfði. Síðan fór hann á af-
vikinn stað að losa sig við
eðlileg úrgangsefni, og það
endurtók kennarinn fyrir
honum það sem hafði verið
lesið, og útskýrði myrka og
torskilda staði. í bakaleið-
inni virtu þeir fyrir sér fest-
inguna, hvort hún væri eins
og þeim hafði sýnst hún
vera undanfarandi nótt...
Að því búnu var Gargantúi
klæddur, kembdur, liðaður,
snyrtur og parfúmeraður, á
meðan lexíur gærdagsins
voru rifjaðar upp fyrir hon-
um... Þar næst héldu þeir
... út á engið þar sem þeir
hófu boltaleik eða tennis
eða hornaleik, og þjálfuðu
þannig líkama sína eins og
þeir höfðu áður þjálfað hugi
sína..."
(23. kap.)
13